Είναι σημαντικό το ότι από τις δεκατέσσερες Επιστολές του Αγίου που έχουν ως σήμερα βρεθεί, οι έντεκα αναφέρονται στην ίδρυση Σχολείων και στο διορισμό από τον ίδιο σχολικών εφόρων για την διακυβέρνηση και καλή λειτουργία των Σχολείων. Έχουν δε δημοσιευθεί μεταξύ των ετών 1867 – 1940. Οι Επιστολές είναι πανομοιότυπες κατά τη σύνταξη και το περιεχόμενο, πλην εκείνης των κατοίκων των Συρακάτων, και διαφέρουν κατά τον αποδέκτη στην αρχή και τα ονόματα των επιτρόπων και βοηθών στο τέλος. Είναι γραμμένες όλες κατά το τελευταίο έτος της ζωής του, το 1779, από τον Ιανουάριο ως τον Αύγουστο, εκτός εκείνης προς τον Οικονόμο Κεφαλληνίας Γ. Κλαδά (1777), είναι σύντομες, διατυπωμένες με απλό ύφος. Οπωσδήποτε έγραφε ο Άγιος τις Επιστολές του, όταν είχε φύγει από το χωριό, που ίδρυε το Σχολείο και επικύρωνε με την υπογραφή του την ίδρυση, αφού ήξερε την επιρροή που ασκούσε στους κατοίκους και η Επιστολή ισοδυναμούσε με ιερή παραγγελία. Οι άνθρωποι με μεγάλο σεβασμό φύλαγαν αυτές τις Επιστολές, που θα ήταν πολύ περισσότερες, αν λάβουμε υπ’ όψη το πλήθος των Σχολείων που σύστησε.
Από τις δέκα γνωστές Επιστολές του Αγίου, που αναφέρονται στην ίδρυση και τη λειτουργία Σχολείων, οι έξι απευθύνονται στα χωριά του Δελβίνου και της Χειμάρρας: Μουζίνα, Χάλιου, Συρακάτες, Δρόβιανη, Σενίτσα, Χειμάρρα. Στην ακριτική αυτή περιοχή της Ηπείρου έδωσε τη μεγαλύτερη προσοχή του ο άγιος Εθναπόστολος κατά τις τελευταίες ημέρες της ζωής του, ως να προέβλεπε την κακή της μοίρα. Έτσι ιδρύθηκαν παντού Σχολεία και προικοδοτήθηκαν από τα μοναστήρια, τις εκκλησίες, τις κοινότητες, από ευπόρους και φιλόμουσους ομογενείς, με πάγιους πόρους για την συντήρηση και κανονική λειτουργία τους.
Οι Επιστολές παρατίθενται πιο κάτω κατά χρονολογική σειρά, όπως τις έστειλε ο Άγιος.
1. Επιστολή στο Μεγάλο Οικονόμο κ. Γεώργιο Κλαδά
Η παλιότερη Επιστολή που διασώζεται και δημοσιεύει ο ιστορικός Ηλίας Τσιτσέλης, αναφέρεται στον κ. Γεώργιο Κλαδά, μεγάλο Οικονόμο και Αρχιδιδάσκαλο Κεφαλληνίας στο Κάστρο,που ήταν τότε η πρωτεύουσα του νησιού. Ο Άγιος στέλνει την Επιστολή, όταν αποβιβάστηκε στην Άσσο για να πάρει την άδεια, όπως συνήθιζε, από την εκκλησιαστική αρχή.
«Τω αιδεσιμωτάτω και ελλογιμωτάτω κ. κ. Γεωργίω Κλαδά, μεγάλω οικονόμω και αρχιδιδασκάλω Κεφαλληνίας Κάστρον.
Σοφολογιώτατε, πανοσιώτατε, άγιε Μέγα Οικονόμε κύριε Γεώργιε, ασπαζόμενος σε χαιρετώ. Εγώ αδελφέ είμαι άνθρωπος αμαρτωλός και αμαθής, δούλος ανάξιος Χριστού του Θεού ημών. Παρακινούμενος δε από τους Πατριάρχας της Ανατολικής Εκκλησίας, αρχιερείς, ηγουμένους και μάλιστα από τον κύριον Σωφρόνιον να διδάξω τους χριστιανούς κατά δύναμιν, ευρισκόμενος εδώ εις το ευλογημένον νησίον και λαμβάνοντας την άδειαν των… και του πρεβεδούρου εις την Άσσον, μοι εφάνη εύλογον και νόμιμον το να αναφέρω εις την πανοσιότητά σου και ζητώ άδειαν παρά σου, επειδή είσαι Οικονόμος του αρχιερέως, και συμβουλήν, και επειδή είσαι αδελφός και γέννημα και θρέμμα εις τον τόπον τούτον και ηξεύρεις τα πράγματα καλύτερα. Συμβούλευσέ με λοιπόν ό,τι σε φωτίσει ο Θεός, ή αμέσως ή εμμέσως δια γράμματος, δια να κάμωμεν το χρέος μας.
Υγίαινε. Εύχομαι σε και δια σου τους χριστιανούς.
Σος αδελφός εν Χριστώ Κοσμάς ιερομόναχος.
Αψοζ΄ 13 Ιουνίου»
2. Επιστολή στους κατοίκους του Ζαλόγγου
Από τους Παπαδάτες κατέβηκε χαμηλότερα και κήρυξε σ’ όλα τα χωριά της περιοχής εκείνης, Κεράσοβο, Ποδογύρι, Λέλοβα, Λούρο και Ζάλογγο, απ’ όπου και πριν είχε περάσει και είχε ιδρύσει Σχολεία. Σώζεται η Επιστολή που έστειλε στους κατοίκους του Ζαλόγγου, και είναι η ίδια με την Επιστολή προς τους Παπαδάτες με διαφορά το μήνα που εγράφη. Πρέπει να σημειωθεί ότι δεν πρόκειται για το χωριό Ζάλογγο Πρεβέζης, αλλά για το Ζάλογγο Παραμυθιάς, που σώζεται και σήμερα. Άλλωστε η σχετική Επιστολή βρέθηκε στο γειτονικό του Ζαλόγγου χωριό, Βλαχώρι της Παραμυθιάς από τον Παραμυθιώτη λόγιο γιατρό Δημήτριο Παναγιωτίδη.
«Ευγενέστατοι αγαπητοί μου αδελφοί,
οι κατοικούντες την χώραν Ζάλογγον, σας ασπάζομαι και παρακαλώ τον άγιον Θεόν δια την ψυχικήν και σωματικήν σας υγείαν.
Εγώ αδελφοί μου, ως δούλος Χριστού του Θεού ημών ανάξιος, περιερχόμενος και διδάσκων το κατά δύναμιν τους χριστιανούς, ήλθα και εδώ και βλέποντας ότι δεν έχετε σχολείον, τους επαρακίνησα και έδωκαν το κατά δύναμιν και προαίρεσιν δια το σχολείον σας. Πρέπει δε και η ευγένειά σας πάντες να βοηθάτε πάντοτε το σχολείον σας εξ ιδίων πόνων, ή κοινώς από την χώραν, ή και από τα βακούφια, δια να λάβετε και παρά Θεού τον μισθόν σας και τιμήν παρ’ανθρώπων.
Είμαι δε και εγώ χρεώστης να παρακαλώ τον Κύριον, τον ευλογούντα τα πάντα, να ευλογήση την χώραν σας και το σχολείον και τα παιδία σας και να σας αξιώση να ζήσετε και εδώ καλά και θεάρεστα και να σας βάλη και εις τον Παράδεισον να χαίρεσθε και να ευφραίνεσθε και να δοξάζετε την Αγίαν Τριάδα, αμήν.
Κοσμάς ιερομόναχος και ανάξιος ευχέτης σας.
1779, αψοθ΄ Ιανουάριος.
Έβαλα δε και επίτροπον, με την γνώμην πάντων, τον ευγενέστατον Ιωάννην του Νικολάου και επιστάτας και βοηθούς αυτούς, τον κυρ-Νικόλαον του Δημητρίου και τον κυρ-Νικόλαον του παπά Αναστασίου, κα τον κυρ Κύριον του Αθανασίου, να κυβερνήσουν το σχολείον, καθώς ο κύριος τους φωτίση΄έβαλα δε ακόμη επιστάτην και τον Γεώργιον του Αθανασίου».
Παρόμοιου τύπου έγγραφα συστάσεως Σχολείων είναι και το προς το χωριό Παπαδάτες και οπωσδήποτε και προς όλα τα χωριά, που έστειλε Επιστολές ο Άγιος. Γι’ αυτό το λόγο όλες οι Επιστολές αυτού του τύπου είναι ίδιες, με διαφορετικούς τους παραλήπτες των Επιστολών, το χρόνο γραφής τους και την επιτροπή κυβερνήσεως του Σχολείου.
3. Επιστολή στον αδελφό του Χρύσανθο
«Πανοσιώτατε αγαπητέ μοι αδελφέ, κυρ Χρύσανθε, ασπαζόμενος προσκυνώ σε και παρακαλώ τον άγιον Θεόν δια την ψυχικήν σου και σωματικήν υγείαν.
Χάριτι θεία, αδαλφέ, υγιαίνω οπωσούν, ψυχικά δε Κύριος οίδε. Τα κατ’ εμέ δε και περί εμέ φαίνονται πολλά και απίστευτα εις τους πολλούς και μήτε εγώ δύναμαι να τα καταλάβω. Τόσον δε μόνον λέγω σοι δια να δοξάσης τον Κύριον και να χαρής, ότι γίνεται αρκετή μετάνοια εις τους αδελφούς. Έως τριάκοντα επαρχίας περιήλθον, δέκα σχολεία ελληνικά εποίησα, διακόσια δια κοινά γράμματα, του Κυρίου συνεργούντος και τον λόγον μου βεβαιούντος διά τινων επακολουθησάντων σημείων. Πλην δόξα τω λέγοντι, η γαρ δύναμίς μου εν ασθενεία τελειούται. Περιέρχομαι δε κατά το παρόν την Παραμυθίαν και Μαργαρίτην, ελπίζω δε εις ολίγον καιρόν να σας απολαύσω, αν ο Θεός θέλη. Περιήλθον δε και την πατρίδα και πάντες οι συγγενείς σε προσκυνούσι και οι φίλοι. Ασπάζομαί σε και τον πανιερώτατον δεσπότην και εύχομαι πάντας τους εν Χριστώ αδελφούς. Υγίαινε ψυχικά και σωματικά.
Δέκα χιλιάδες χριστιανοί με αγαπώσι και ένας με μισεί. Χίλιοι Τούρκοι με αγαπώσι και ένας όχι τόσον. Χιλιάδες Εβραίοι θέλουν τον θάνατόν μου και ένας όχι.
Ο σος αδελφός,
Κοσμάς ιερομόναχος.
Αψοθ΄ (1779) Μαρτίου 2»
Η Επιστολή είναι ο απολογισμός του Πατροκοσμά για την εκπαιδευτική του δραστηριότητα στην Τουρκοκρατούμενη Ελλάδα. Απολογισμός μιας ζωής και ενός ανθρώπου, λίγους μήνες πριν το μαρτυρικό θάνατό του. Κάνει ο ίδιος αποτίμηση του έργου του, απλά, ταπεινά, χωρίς να είναι αυτή η πρόθεσή του. Τι και αν δεν άφησε άλλα γραπτά κείμενα και Διδαχές; Οι Επιστολές του, και ιδιαίτερα αυτή στον αδελφό του Χρύσανθο, κλείνουν τους αγώνες μιας ζωής για την Παιδεία του αγροτικού Ελληνισμού, που κανείς ποτέ δεν κοίταξε, που κανείς δεν έσκυψε να αφουγκρασθεί τους πόνους του και τους καημούς του, που κανείς ποτέ δεν υποπτεύθηκε τι δύναμη έκλεινε μέσα του. Η Επιστολή στον αδελφό του είναι η διαθήκη, η σημαντική κληρονομιά ενός μεγάλου Δασκάλου του Γένους στο Έθνος του, στο λαό του, που του άφησε παρακαταθήκη αξιόλογη τις Διδαχές του, τις Προφητείες του και τα Σχολεία, που σύστησε με μεγάλες δυσκολίες, με το ίδιο του το αίμα. Τα Σχολεία που έβαλε να φτιάξουν με τα χρυσαφικά των γυναικών και το υστέρημά των υποδούλων, αλλά και με τη συνεισφορά του Τούρκου κατακτητή και την ανοχή της Ενετικής προπαγάνδας.
Το έργο του γιγαντιαίο, αφού είναι ο δημιουργός τόσων πνευματικών εστιών, φάρων τηλαυγών για την πνευματική αναγέννηση του Έθνους. Είναι το έργο ζωής ενός ανθρώπου που διέθετε μόνο πνευματικά προσόντα, την πίστη στο Θεό και στον αγώνα, την αγάπη στο συνάνθρωπο, τη δύναμη του λόγου. Το έργο του είναι μοναδικό όχι μόνο στην Ελληνική Ιστορία, αλλά και στην Ιστορία του Πολιτισμού της Ευρώπης και όλου του κόσμου. Κανένας από τους μεγάλους Δασκάλους του Γένους, στα δύσκολα χρόνια της σκλαβιάς, δεν άφησε τόσο σημαντική κληρονομιά. Κανένας δε σύστησε ή δε λειτούργησε ούτε ένα Σχολείο. Αυτό ήταν μοναδικό προνόμιο του Αγίου Εθναποστόλου και διαφωτιστή Κοσμά. Δυστυχώς δεν έχει ακόμη αποτιμηθεί το έργο του μεγάλου Διδάχου και η σύγχρονη Ελλάδα και Παιδεία δεν συνέλαβε ακόμη το πνευματικό ύψος του ανθρώπου, που με το σταυρό και την αγάπη σύστησε διακόσια δέκα Σχολεία τουλάχιστον, μέχρι το Μάρτιο του 1779. Τέτοιο έργο δε θα μπορούσε να επιτελέσει ούτε ένα οργανωμένο Υπουργείο Παιδείας και μάλιστα σε τόσο δύσκολους χρόνους, με τόσο δυσμενείς συνθήκες και σε τόσο απρόσιτα μέρη τα πιο πολλά.
4. Επιστολή στους κατοίκους των Βαριάδων
Ανεβαίνοντας βορειότερα ο Πατροκοσμάς στέκεται στους Βαριάδες, όπου ιδρύει Σχολείο και αργότερα, το Μάρτιο του 1779, τους στέλνει την Επιστολή του:
«Ευγενέστατοι αγαπητοί μου αδελφοί,
οι κατοικούντες την χώραν Βαριάδες.
Σας ασπάζομαι και παρακαλώ τον άγιον Θεόν δια την ψυχικήν και σωματικήν σας υγείαν. Εγώ, αδελφοί μου, ως δούλος Χριστού του Θεού ημών ανάξιος, ελπίζοντας και διδάσκοντας το κατά δύναμιν τους χριστιανούς, ήλθον και εδώ εις την χώραν σας και βλέποντας ότι δεν έχετε σχολείον, παρεκίνησα τους χριστιανούς και έδωκαν το κατά δύναμιν και προαίρεσιν δια το σχολείον σας. Πρέπει δε και σεις να βοηθήτε πάντοτε το σχολείον σας εξ ιδίων πόνων ή κοινώς από την χώραν, ή και από βακούφια δια να λάβητε και μισθόν παρά Θεού και τιμήν παρ’ ανθρώπων.
Είμαι και εγώ χρεώστης, θα παρακαλώ τον Κύριον τον ευλογούντα τα πάντα, να ευλογήση την χώραν σας και το σχολείον σας και τα παιδία σας και να σας αξιώση να ζήσετε και εδώ καλά και θεάρεστα και να σας βάλη και εις τον παράδεισον να χαίρεσθε και ευφραίνεσθε δοξάζοντες την Αγίαν Τριάδα.
Έβαλα δε επίτροπον, με την γνώμην πάντων, τον κυρ Γεώργιον του Δήμου, επιστάτην δε και βοηθόν αυτού όλην την χώραν, μάλιστα δε τον κυρ Γεωργάκη του Πάνου, ίνα κυβερνήσουν το σχολείον σας καθώς ο Κύριος θα τους φωτίση. Έτι δε επιστάτην τον παπά Αποστόλη.
Κοσμάς ιερομόναχος και ανάξιος ευχέτης σας»
Μάρτιος 1779
5. Επιστολή στους κατοίκους των Παπαδατών
Στο τέλος Μαρτίου του 1779 τον βρίσκουμε στους Παπαδάτες, όπου κατορθώνει να ιδρύσει Σχολείο και να εξασφαλίσει τους πόρους του. «Η επιστολή του στους Παπαδάτες δείχνει το οργανωτικό πνεύμα του και πώς γνώριζε να συγκινή τους απλοϊκούς ανθρώπους, που τον πίστευαν και τον άκουγαν:
«Ευγενέστατοι αγαπητοί μου αδελφοί,
οι κατοικούντες την χώραν Παπαδάται, σας ασπάζομαι και παρακαλώ τον άγιον Θεόν δια την ψυχικήν και σωματικήν σας υγείαν.
Εγώ αδελφοί μου, ως δούλος Χριστού του Θεού ημών ανάξιος, περιερχόμενος και διδάσκων το κατά δύναμιν τους χριστιανούς, ήλθα και εδώ και βλέποντας ότι δεν έχετε σχολείον, τους επαρακίνησα και έδωκαν το κατά δύναμιν και προαίρεσιν δια το σχολείον σας. Πρέπει δε και η ευγένειά σας πάντες να βοηθάτε πάντοτε το σχολείον σας εξ ιδίων πόνων, ή κοινώς από την χώραν, ή και από τα βακούφια, δια να λάβετε και παρά Θεού τον μισθόν σας και τιμήν παρ’ανθρώπων.
Είμαι δε και εγώ χρεώστης να παρακαλώ τον Κύριον, τον ευλογούντα τα πάντα, να ευλογήση την χώραν σας και το σχολείον και τα παιδία σας και να σας αξιώση να ζήσετε και εδώ καλά και θεάρεστα και να σας βάλη και εις τον Παράδεισον να χαίρεσθε και να ευφραίνεσθε και να δοξάζετε την Αγίαν Τριάδα, αμήν.
Έβαλα δε και επίτροπον, με την γνώμην πάντων τον κυρ-Ιωάννην του Πάνου και επιστάτας και βοηθούς αυτού τον κυρ-Δήμον του Παπά Ιωάννου και τον κυρ Σταύρον του Δήμου να κυβερνήσουν το σχολείον, καθώς ο Κύριος τους φωτίση.
Κοσμάς ιερομόναχος
ευχέτης σας».
Αψοθ΄(1779) Μάρτιος.
6. Επιστολή στους κατοίκους Ψήνας Κουρέντων
Η Επιστολή ‘‘Προς τους κατοίκους Ψήνας Κουρέντων’’ ταιριάζει με εκείνη ‘‘Προς τους κατοίκους Μουζήνας’’ της επαρχίας Δελβίνου. Γνωρίζουμε από τον ‘‘Κώδικα Δελβίνου’’ ότι ο Άγιος «επάτησε σχεδόν όλα τα χωριά» της επαρχίας συστήνοντας Σχολεία και σώθηκαν κάποιες Επιστολές που θεωρούνται ιδρυτικές Σχολείων, σε μερικά από αυτά τα χωριά. Αν προσέξουμε τις δύο συγκεκριμένες Επιστολές, θα δούμε ότι διαφέρουν σε δύο κυρίως σημεία, στον αποδέκτη στην αρχή και στα δύο λαϊκά μέλη της επιτροπής στο τέλος.
“Ευγενέστατοι, αγαπητοί μου αδελφοί, οι κατοικούντες την χώραν μου Ψήναν,
σας ασπάζομαι και παρακαλώ τον άγιον Θεόν διά την ψυχικήν και σωματικήν σας υγείαν.
Εγώ, αδελφοί μου, ως δούλος ανάξιος Χριστού του Θεού ημών, περιερχόμενος και διδάσκων το κατά δύναμιν τους χριστιανούς, με την άδειαν των κατά τόπους αρχιερέων, ήλθα και εδώ εις την χώραν σας και βλέποντας ότι δεν έχετε σχολείον να διαβάζουν τα παιδιά σας χωρίς πληρωμήν, επαρακίνησα τους χριστιανούς και έδωκαν το κατά δύναμιν και προαίρεσιν δια το σχολείον σας· πρέπει και η ευγένειά σας πάντες να βοηθάτε πάντοτε το σχολείον σας εξ ιδίων πόνων, ή κοινώς από την χώραν, ή και από βακούφια, διά να λάβητε παρά Θεού τον μισθόν σας και τιμήν παρά ανθρώπων. Είμαι δε και εγώ χρεώστης να παρακαλώ τον Κύριον, τον ευλογούντα τα πάντα, να ευλογήση και την χώραν σας και το σχολείον σας και τα παιδιά σας και να σας αξιώση να ζήσετε και εδώ καλά και θεάρεστα και να σας βάλη και εις τον παράδεισον να χαίρεσθε και να ευφραίνεσθε, να δοξάζετε την Αγίαν Τριάδα.
Έβαλα δε επίτροπον με την γνώμην πάντων τον παπάν Διαμάντην και επιστάτας και βοηθούς αυτού όλην την χώραν μάλιστα δε τον παπάν κυρ-Ντέντεν και τον κυρ-Κώστα του παπά Μαργαρίτου και τον κυρ-Νίκαν του Κυριάκου να κυβερνήσουν το σχολείον καθώς ο Κύριος τους φωτίση.Ταύτα και υγιαίνετε εν Κυρίω,
Κοσμάς ιερομόναχος ευχέτης σας”
αψοθ’ (1779) Ιούλιος
7. Προς τους κατοίκους του χωριού Μουζίνας
“Ευγενέστατοι, αγαπητοί μου αδελφοί, οι κατοικούντες την χώραν Μουζίναν, σας ασπάζομαι και παρακαλώ τον άγιον Θεόν διά την ψυχικήν και σωματικήν σας υγείαν.
Εγώ, αδελφοί μου, ως δούλος ανάξιος Χριστού του Θεού ημών, περιερχόμενος και διδάσκων το κατά δύναμιν τους χριστιανούς, με την άδειαν των κατά τόπους αρχιερέων, ήλθα και εδώ εις την χώραν σας και βλέποντας ότι δεν έχετε σχολείον να διαβάζουν τα παιδιά σας χωρίς πληρωμήν, επαρακίνησα τους χριστιανούς και έδωκαν το κατά δύναμιν και προαίρεσιν δια το σχολείον σας· πρέπει και η ευγένειά σας πάντες να βοηθάτε πάντοτε το σχολείον σας εξ ιδίων πόνων, ή κοινώς από την χώραν, ή και από βακούφια, διά να λάβητε παρά Θεού τον μισθόν σας και τιμήν παρά ανθρώπων. Είμαι δε και εγώ χρεώστης να παρακαλώ τον Κύριον, τον ευλογούντα τα πάντα, να ευλογήση και την χώραν σας και το σχολείον σας και τα παιδιά σας και να σας αξιώση να ζήσετε και εδώ καλά και θεάρεστα και να σας βάλη και εις τον παράδεισον να χαίρεσθε και να ευφραίνεσθε, να δοξάζετε την Αγίαν Τριάδα.
Έβαλα δε και επίτροπον, με την γνώμην πάντων, τον παπά κυρ Διαμάντην με επιστάτας και βοηθούς αυτού όλην την χώραν, μάλιστα δε τον παπά κυρ Ντέντεν και τον κυρ Αθανάσιον του Ζήση και τον κυρ Νίκα του Κυριάκου να κυβερνήσουν το σχολείον, καθώς ο Κύριος τους φωτίση. Ταύτα και υγιαίνετε εν Κυρίω,
Κοσμάς ιερομόναχος ευχέτης σας”
αψοθ’ (1779) Ιούλιος
8. Επιστολή στους κατοίκους της Πρεβέζης
Μπαίνει στην Πρέβεζα, στα 1768 και με τα κηρύγματά του «ζητάει από τους αρχόντους να φτιάξουν σχολεία Δημοτικά (αλληλοδίδακτα λεγόντουσαν τότε)». Κήρυξε απ’ έξω στην εκκλησία του Αγίου Κωνσταντίνου κι ύστερα στον κάμπο της Νικοπόλεως, όπως λέει η τοπική παράδοση, και μπροστά σε πολύ ντουνιά». Το Σχολείο της Πρέβεζας έγινε σε άλλη του περιοδεία, μετά τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καιναρτζή και σφραγίστηκε η ίδρυσή του με την Επιστολή, που έστειλε ο Άγιος στους κατοίκους της Πρέβεζας, τον Απρίλιο του 1779.
«Ευγενέστατοι αγαπητοί μου αδελφοί,
οι κατοικούντες την χώραν Πρέβεζαν, σας ασπάζομαι και παρακαλώ τον άγιο Θεόν δια την ψυχικήν και σωματικήν σας υγείαν».
Εγώ αδελφοί μου, ως δούλος Χριστού του Θεού ημών ανάξιος, περιερχόμενος και διδάσκων το κατά δύναμιν τους χριστιανούς, ήλθα και εδώ και βλέποντας ότι δεν έχετε σχολείον, τους επαρακίνησα και έδωκαν το κατά δύναμιν και προαίρεσιν δια το σχολείον σας. Πρέπει δε και η ευγένειά σας πάντες να βοηθάτε πάντοτε το σχολείον σας εξ ιδίων πόνων, ή κοινώς από την χώραν, ή και από τα βακούφια, δια να λάβετε και παρά Θεού τον μισθόν σας και τιμήν παρ’ανθρώπων.
Είμαι δε και εγώ χρεώστης να παρακαλώ τον Κύριον, τον ευλογούντα τα πάντα, να ευλογήση την χώραν σας και το σχολείον και τα παιδία σας και να σας αξιώση να ζήσετε και εδώ καλά και θεάρεστα και να σας βάλη και εις τον Παράδεισον να χαίρεσθε και να ευφραίνεσθε και να δοξάζετε την Αγίαν Τριάδα, αμήν.
Έβαλα δε και επίτροπον τον παπά κυρ-Νικόλαον Κεραμίδαν και τον κυρ-Αναστάσιον παπά-Ρίζον, να κρατούν και να κυβερνούν το άνωθεν σχολείον. Έτι δε και επιστάτας και βοηθούς αυτών τον κυρ-Δήμον του Χρήστου και τον κυρ-Σπύρον του Γεωργίου Λάμπρου και τον κυρ-Χρήστον του Γεωργίου να βοηθούν το αυτό σχολείον, καθώς ο Κύριος τους φωτίσει. Και αν σας τύχη κανένα εμπόδιον από τους εξουσιαστάς της αυτής χώρας να τον εβγάνετε έξω από το σύνορον, όθεν σας φανή εύλογον. Ταύτα και υγιαίνετε εν κυρίω.
Κοσμάς ιερομόναχος ευχέτης».
Αψοθ΄(1779) Απρίλιος
9. Προς τους κατοίκους τον χωρίου Συρακάτες
“Ευγενέστατοι και αγαπητοί αδελφοί μου, κάτοικοι του χωρίου Συρακάτες, σας ασπάζομαι και παρακαλώ τον ύψιστον άγιον Θεόν να διαφυλάττη όσον την ψυχικήν, τόσον και την σωματικήν σας υγείαν.
Ο ιερεύς του χωρίου σας ήλθεν εδώ εις Κρόγκους και παραπονείται ενώπιόν μου, ότι η ευγένειά σας δεν κάμνετε ότι σας συμβουλεύει αυτός και ό,τι προστάζει η εκκλησία και τούτο, αδελφοί μου, με λυπεί πολύ. Τους επιτρόπους και κυβερνήτας του χωρίου σας, τους οποίους έβαλα με την γνώμην όλων, αυτοί να πασχίσουν δια τα παράπονα του ιερέως σας και διά την προαιρετικήν βοήθειαν του μοναστηρίου και των αρχόντων του χωρίου σας δια να κτισθή το σχολείον να διαβάζουν τα παιδία σας και να λάβετε παρά Θεού παντοκράτορος τον μισθόν και την τιμήν παρ’ ανθρώπων. Είμαι δε και εγώ χρεώστης και παρακαλώ τον ύψιστον Θεόν τον ευλογούντα τα πάντα, να ευλογήση και το σχολείον σας και τα παιδία σας να διαβάζουν. Ταύτα και εν κυρίω υγιαίνετε,
Κοσμάς ιερομόναχος ευχέτης σας.
Αψοθ΄ (1779) Ιουλίου ι΄
10. Επιστολή στους κατοίκους της Δρόβιανης
Στην Επιστολή που έστειλε στους Δροβιανίτες, στις 15 Ιουλίου του 1779, γράφει:
«Προς τους κατοίκους Δρόβιανης.
Ευγενέστατοι αγαπητοί μου αδελφοί, οι κατοικούντες την χώραν Δρόβιανης, πάνου Μαχαλά, σας ασπάζομαι και παρακαλώ τον άγιο Θεόν δια ψυχικήν και σωματικήν σας υγείαν…
…έβαλα δε προς τούτοις επίτροπον εις το σχολείον, με την γνώμην όλων των χριστιανών της χώρας σας, τον αιδεσιμώτατον παπά κυρ-Κυριάκον και επιστάτας και βοηθούς αυτού όλην την χώραν, δια να κυβερνήσουν το Σχολείον όπως ο Κύριος τους φωτίση. Ταύτα και υγιαίνετε εν Κυρίω.
Κοσμάς ιερομόναχος
και ευχέτης πάντων των χριστιανών».
Αψοθ΄ (1779) Ιουλίου ιε΄
11. Προς τους κατοίκους του χωριού Χάλιου
“Ευγενέστατοι αγαπητοί αδελφοί μου, οι κατοικούντες το χωρίον Χάλιου, σας ασπάζομαι και παρακαλώ τον άγιον Θεόν δια την ψυχικήν και σωματικήν σας υγείαν.
Εγώ δε, αδελφοί μου, ως δούλος ανάξιος Χριστού του Θεού ημών, περιερχόμενος και διδάσκων το κατά δύναμιν τους χριστιανούς, με άδειαν των κατά τόπους αρχιερέων, ήλθα εις το χωρίον σας και βλέποντας ότι δεν έχετε σχολείον να διαβάζουν τα παιδιά σας χωρίς πληρωμήν, επαρακίνησα και εγώ τους χριστιανούς και έδωσαν το κατά δύναμιν και προαίρεσιν δια το σχολείον σας εξ ιδίων πόνων, ή κοινώς απότο χωρίον, ή από βακούφια, δια να λάβετε και παρά Θεού τον μισθόν σας και τιμήν παρά των ανθρώπων. Είμαι και εγώ χρεώστης και παρακαλώ τον Κύριον, τον ευλογούντα τα πάντα, να ευλογήση και το χωρίον σας και το σχολείον σας και τα παιδιά σας να μάθωσι γράμματα και να αξιωθήτε να ζήσετε εδώ καλά και θεάρεστα και να δοξάζητε την Αγίαν Τριάδα, αμήν·
Έβαλα δε και επίτροπον, με την γνώμην πάντων, τον κυρ Ρίζον του Δήμου και επιστάτας και βοηθούς αυτού όλο το χωρίον, μάλιστα δε τον κυρ Κυριάζον του Ζήση και τον κυρ Ιωάννην του Γκίκα και τον κυρ Ιωάννην του Ζώτου και τον κυρ Κυριάζον του Δημητρίου και τον κυρ Κώνσταν του Σταύρου και τον κυρ Πάντον του Δήμου να κυβερνήσουν το σχολείον, καθώς τους φωτίσει ο Κύριος. Ταύτα και εν Κυρίω υγιαίνετε,
Κοσμάς ιερομόναχος και ευχέτης σας
αψοθ’ (1779) Ιούλιος μην
12. Προς τους κατοίκους τον χωριού Σενίτσας
“Ευγενέστατοι και αγαπητοί αδελφοί, οι κατοικούντες την χώραν Σενίτζης, σας ασπάζομαι και παρακαλώ τον άγιον Θεόν δια την ψυχικήν και σωματικήν σας υγείαν.
Εγώ ως δούλος ανάξιος, αδελφοί μου χριστιανοί, του Θεού ημών, περιερχόμενος και διδάσκων το κατά δύναμιν τους χριστιανούς, με την άδειαν των αρχιερέων, ήλθα και εδώ εις την χώραν σας και βλέποντας οτι δεν έχετε σχολείον να διαβάζωσι τα παιδία σας χωρίς πληρωμήν, επαρακίνησα τους χριστιανούς και έδωσαν το κατά δύναμιν και προαίρεσιν δια το σχολείον σας, πρέπει δε και η ευγένειά σας πάντες να βοηθήτε το σχολείον εξ ιδίων πόνων, ή κοινώς από την χώραν, ή από βακούφια, δια να λάβετε και παρά του Θεού τον μισθόν σας και τιμήν παρά των ανθρώπων. Είμαι δε και εγώ χρεώστης να παρακαλώ τον Κύριον, τον ευλογούντα τα πάντα, να ευλογήση την χώραν σας και το σχολείον σας και τα παιδία σας και να σας αξιώση να ζήσετε και εδώ καλά και θεάρεστα και να χαίρεσθε και να ευφραίνεσθε και δοξάζετε την Παναγίαν Τριάδα, αμήν.
Έβαλα και επίτροπον, με την γνώμην πάντων, τον κυρ Λέκα του Κύρκου και επιστάτας και βοηθούς αυτού όλην την χώραν, μάλιστα δε τον παπά κυρ Νίκα και τον κυρ Γκίνο Δήμου και τον κυρ Σπύρο Ντένε καί τον κυρ Σπύρον Αθανασίου, να κυβερνήσουν το σχολείον, καθώς ο Κύριος του φωτός τους φωτίσει. Ταύτα και υγιαίνετε εν Κυρίω,
Κοσμάς ιερομόναχος και ευχέτης σας”
αψοθ’ (1779) Ιουλίου κη’
13. Προς Τούρκον κατή (= ιεροδικαστή)
“Ενδοξότατε, σοφώτατε και πολυχρονεμένε αφέντη κατή, σε ασπάζομαι και παρακαλώ τον άγιον Θεόν δια την σωματικήν και ψυχικήν σου υγείαν και ευτυχίαν. Εγώ, αφέντη μου, ως χριστιανός και ανάξιος δούλος του αγίου Θεού και ραγιάς του βασιλέως μου σουλτάν Χαμίτ, προσταζόμενος υπό πατριαρχών και αρχιερέων μου περιπατώ και διδάσκω τους χριστιανούς να φυλάγωσι τας εντολάς του Θεού και να πείθωνται εις τας κατά Θεόν βασιλικάς προσταγάς. Πλησιάζοντας δε εδώ εις την επικράτειάν σου, μου εφάνη εύλογον να σας προσκυνήσω με το παρόν μου ταπεινόν γράμμα και αν ο ορισμός σας να περιπατήσω την επικράτειά σας. Προσμένω με τον ορισμόν σου. Υγιαίνετε εν Κυρίω, δούλος ανάξιος,
Κοσμάς ιερομόναχος
αψοθ’ (1779)
14. Επιστολή στους κατοίκους της Χειμάρρας
Η τελευταία Επιστολή που έστειλε ο Πατροκοσμάς λίγο πριν το μαρτυρικό του τέλος.
«Ευγενέστατοι αγαπητοί αδελφοί, οι κατοικούντες την χώραν Χειμάρραν, ασπάζομαι και παρακαλώ τον Άγιον Θεόν δια την ψυχικήν και σωματικήν σας υγείαν.
Εγώ, αδελφοί μου, ως δούλος ανάξιος Χριστού του Θεού ημών περιερχόμενος και διδάσκων τους χριστιανούς το κατά δύναμιν με άδειαν των κατά τόπους αρχιερέων, ήλθον και εδώ εις την χώραν σας και βλέπων ότι δεν έχετε σχολείον να διαβάζουν τα παιδιά σας χωρίς πληρωμήν επαρακίνησα τους χριστιανούς και έδωκαν το κατά δύναμιν και προαίρεσιν δια το σχολείον εξ ιδίων πόρων ή κοινώς από την χώραν ή από βακούφια, δια να λάβητε παρά Θεού τον μισθόν και τιμήν παρά των ανθρώπων. Είμαι δε χρεώστης να παρακαλώ τον Άγιον Θεόν τον ευλογούντα τα πάντα, να ευλογήση και την χώραν σας και το σχολείον και τα παιδιά σας, και να σας αξιώση να ζήσετε εδώ καλά και θεάρεστα, και να σας βάλη και εις τον παράδεισον να χαίρεσθε και να ευφραίνεσθε και να δοξάζετε την Αγίαν Τριάδα.
Έβαλα δε επίτροπον με την γνώμην πάντων τον παπά κυρ-Μιχαήλ και επιστάτας και βοηθούς αυτού όλην την χώραν, μάλιστα δε τον κυρ-Ζάχον, τον παπά Σπύρον, τον Ηλία Δημητρίου, να κυβερνήσουν το σχολείον, καθώς τους φωτίση ο Κύριος.
Κοσμάς ιερομόναχος,
ευχέτης σας».
Αψοθ΄(1779) Μην Αύγουστος
Η παρουσία και η διδαχή του Αγίου Κοσμά στη Χειμάρρα έχει δημιουργήσει κάποιες παρεξηγήσεις και κάποια εσφαλμένη αντίληψη για τον ίδιο τον Άγιο. Κάποιοι ανέφεραν ότι ο Άγιος Κοσμάς στους κατοίκους της Χειμάρρας που του παραπονέθηκαν ότι δεν έχουν Σχολείο, συνέστησε να γκρεμίσουν όλες τις εκκλησίες, εκτός από μία, των Αγίων Πάντων, και την περιουσία τους να τη χρησιμοποιήσουν για την ίδρυση και συντήρηση του Σχολείου:
Αυτή είναι μια παραξηγημένη αντίληψη. Δεν ήταν δυνατόν ο αγιορείτης καλόγερος, που είχε ειδική άδεια από τον Οικουμενικό Πατριάρχη και ήταν διορισμένος επίσημα ως γενικός ιεροκήρυκας της Ανατολής, να γκρεμίζει Εκκλησίες. Αυτό δεν ταίριαζε στην προσωπικότητά του και θα δημιουργούσε μεγαλύτερα προβλήματα στην όλη του πορεία και Διδαχή από τους κηρυγμένους εχθρούς του, αλλά και από τους θερμούς οπαδούς του.
Η επιστολή του Αγίου ξεκαθαρίζει το ‘‘μύθο’’ και δίνει τη σωστή διάσταση στο θέμα. Δεν υπάρχει η παραμικρή αναφορά ή νύξη για γκρέμισμα Εκκλησίας ούτε σ’ αυτή τη συγκεκριμένη Επιστολή ούτε σε κάποια άλλη. Και πέρα απ’ όλα αυτά, νεώτερες έρευνες απέδειξαν, πως ο ναός των Αγίων Πάντων της Χειμάρρας αναγέρθηκε το 1827, που σημαίνει ότι δεν υπήρχε στις μέρες του Πατροκοσμά. Φυσικά, ο Άγιος χρειάστηκε να πάρει ασυνήθιστα μέτρα, να χρησιμοποιήσει αλειτούργητες Εκκλησιές για σχολική λειτουργία, να συστήσει πραγματικά στους Χειμαριώτες «το κλείσιμο των πολλών εκκλησιών, πούμεναν αλειτούργητες».
«Στην Ορθοδοξία υπάρχει ένα μυστικό αλλά πολύ ισχυρό νήμα, που δένει το σχολείο με την εκκλησία. Το σχολείο ανοίγει την εκκλησία, λέει συχνά ο Άγιος, και η εκκλησία παραστέκει, στηρίζει, προστατεύει το σχολείο». Ο Πατροκοσμάς «χτίζει σχολειά, χτίζει εκκλησιές, χτίζει τη Ρωμιοσύνη». Δεν θα καταξιωνόταν ποτέ στη συνείδηση των υποδούλων αν φρόντιζε μόνο για την σύσταση Σχολείων, γκρεμίζοντας Εκκλησίες. Και δεν θα ανακηρυσσόταν ποτέ Άγιος ούτε από την επίσημη Εκκλησία, ούτε από τους συγχρόνους του, αν συμπεριφερόταν με αυτό τον τρόπο. Γιατί η Εκκλησία για τον Έλληνα, ιδίως σε καιρούς δύσκολους και χαλεπούς, είναι η κιβωτός, το καταφύγιο, η παρηγοριά. Αυτή την Εκκλησία υπηρέτησε σωστά ο μεγάλος Διδάχος και Άγιος των σκλάβων.