Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, σύμβουλος της Οικογένειας & υπερασπιστής της Γυναίκας
Μαρία Μαμασούλα, Φιλόλογος, Δ/ρ Παιδαγωγικής
Ο Άγιος Κοσμάς μίλησε για την οικογένεια και υπερασπίστηκε τη γυναίκα, που την εποχή εκείνη ήταν σε κατώτερη θέση από τον άνδρα. Μίλησε για την ισότητα ανδρών & γυναικών, το γάμο και τις σχέσεις των συζύγων, το μεγάλο δώρο του Θεού, τα παιδιά, συμβούλευσε τα ανδρόγυνα, τις γυναίκες, τα παιδιά.
Η οικογένεια είναι «το πρωτόπλασμα κάθε κοινωνικού οργανισμού. Μέσα σ’ αυτή αναπτύσσεται το πιο ιερό και το πιο άγιο, το πιο βαθύ μυστήριο, το θαύμα της δημιουργίας. Λαός και έθνος κρατιούνται και αναπτύσσονται από τις γεννήτριες δυνάμεις της οικογένειας, που είναι το πιο ζωντανό και το πιο φυσικό κέντρο της αγωγής». Ο Πατροκοσμάς γνωρίζοντας το σημαντικό ρόλο που παίζει η Οικογένεια στην κοινωνικοποίηση του παιδιού και πιστεύοντας στο ρόλο της για τη διαμόρφωση της προσωπικότητας ελεύθερων και σωστά σκεπτομένων ανθρώπων, μιλάει με σεβασμό για τους ρόλους των μελών της. Κηρύττει την ιδιαίτερη αποστολή των δύο φύλων στο κοινωνικό σώμα, θέλει τον άνδρα ως ‘‘βασιλιά’’ και τη γυναίκα ως ‘‘βεζύρη’’. Τα παιδιά μεγαλώνοντας σε μια οικογένεια που υπάρχει αμοιβαίος σεβασμός ανάμεσα στους γονείς, διδάσκονται σωστά το ρόλο του άνδρα και της γυναίκας, του πατέρα και της μάνας μέσα στην οικογένεια και την κοινωνία.
Μιλάει ο Άγιος στις Διδαχές του για τη δημιουργία του πρώτου ανθρώπινου ζεύγους, του Αδάμ και της Εύας: «Άνδρας ή γυναίκα εις τον κόσμον δεν ήτον. Επήρεν ο πανάγαθος Θεός από την γην χώμα, και έπλασε ένα άνδρα ωσάν εμάς και ενεφύσησε και τον εχάρισε ψυχήν αθάνατον. Και καθώς εμείς οι άνθρωποι βάνομεν αλεύρι και νερό και τα ζυμώνομεν και κάνομεν ένα ψωμί, ούτω και ο πανάγαθος Θεός εζύμωσε την λάσπην με το πνεύμα και έκαμε τον άνδρα».Και συνεχίζει πιο κάτω: «Όταν έκαμεν ο Θεός τον άνδρα, γυναίκα εις τον κόσμον δεν ήτον. Έκβαλεν ο πανάγαθος Θεός μίαν πλευράν από τον άνδρα και έκαμε μίαν γυναίκα ωσάν τες γυναίκες οπού είναι την σήμερον και του την έδωσε δια σύντροφον, δια παρηγορίαν»,θέτοντας έτσι τις ρίζες, την αρχή του ανθρωπίνου γένους, που είναι η οικογένεια. Σε άλλη Διδαχή ο Πατροκοσμάς μιλάει πιο συγκεκριμένα για τη δημιουργία της γυναίκας: «Βλέποντας ο Θεός οπού ο άνδρας στενοχωρείται μοναχός και θέλοντας να του κάμη και σύντροφον, τον αποκοίμισε και ευθύς επήρεν ένα του πλευρόν και έκαμε την γυναίκα και του την έδωκεν δια παρηγορίαν του. Και εξυπνώντας ο άνδρας την είδε και είπε: Τούτο είναι κορμί από το κορμί μου, και την εχάρηκε κατά πολλά».
Μετά την παρακοή του πρώτου ζεύγους των ανθρώπων στον Παράδεισο, ο Θεός θεωρεί το ίδιο υπεύθυνους και τους δύο, και τον άνδρα και τη γυναίκα: «Βλέποντας ο πανάγαθος Θεός την υπερηφάνεια και των δύο τους εδίωξε από τον Παράδεισον και εκαταράσθη τον Αδάμ να οργώνη τα χωράφια, να σπέρνη, να θερίζη, να αλωνίζη, να βγάνη το ψωμί του με τον κόπον, με τον ιδρώτα του, δια να γνωρίση τι κακόν πράγμα είναι η αμαρτία, να κλαίη απαρηγόρητα, δια να τον ευσπλαγχνισθή ο Θεός να τον βάλη πάλιν εις τον Παράδεισον. Εκαταράσθη και την γυναίκα να είναι υποτεταγμένη εις τον άνδρα της και να γεννά τα παιδιά της με πόνους, με θλίψεις και αναστεναγμούς και δάκρυα, να κλαίη απαρηγόρητα, δια να την ευσπλαγχνισθή ο Θεός να την βάλη πάλιν εις τον Παράδεισον. Και βλέπετε φανερά, όταν τα ζώα θα γεννήσουν δεν έχουν τους πόνους οπού έχει η γυναίκα όταν γεννά, διατί δεν έχουν την κατάραν οπού έχει η γυναίκα».
Άνδρας και γυναίκα μπρος στο Θεό είναι ίσοι, έχουν ψυχή αθάνατη και θα δώσουν μια μέρα λόγο για τις πράξεις τους το ίδιο, ανεξάρτητα του φύλου τους. Ο Θεός έπλασε τη γυναίκα παίρνοντας από την πλευρά του Αδάμ: «Ο άνδρας, αδελφοί μου, εγέννησε γυναίκα από την πλευράν του χωρίς γυναίκα και πάλιν έμεινε γερός. Η γυναίκα εδανείσθη εκείνην την πλευράν από τον άνδρα και την εχρωστούσε. Εγεννήθησαν ωσάν τα άστρα του ουρανού και ωσάν την άμμον της θαλάσσης γυναίκες εις τον κόσμον. Δεν εφάνη ποτέ καμμία γυναίκα άξια και εκείνη να γεννήση άνδρα να πλερώση εκείνην την πλευράν οπού εχρεωστούσε, παρά η Δέσποινα η Θεοτόκος, οπού αξιώθηκε δια την καθαρότητά της και εγέννησε τον γλυκύτατόν μας Ιησούν Χριστόν και Θεόν εκ Πνεύματος Αγίου χωρίς άνδρα, παρθένος, και πάλιν έμεινε παρθένος και επλέρωσε εκείνην την πλευράν».
Εξυμνεί ο Πατροκοσμάς τις αρετές της γυναίκας και υποστηρίζει την ισότητα των δύο φύλων, τονίζει ότι η γυναίκα μετέχει των ιδίων δωρεών του Θεού με τον άνδρα, της δίνει τη θέση που της πρέπει, δίπλα στον άνδρα. Ο Άγιος ελέγχει τον άνδρα και τον θεωρεί υπεύθυνο για την επικρατούσα κατάσταση της κατωτερότητας της γυναίκας, στην εποχή του:
- «Εδώ πώς τες έχετε τες γυναίκες;
- Δια κατώτερες.
- Ανίσως, αδελφοί μου, και θέλετε να είστενε καλύτεροι οι άνδρες από τας γυναίκας, πρέπει να κάνετε και έργα καλύτερα από εκείνες. Ειδέ και οι γυναίκες κάνουνε καλύτερα και πηγαίνουν εις τον Παράδεισον και εμείς πηγαίνομεν εις την Κόλασιν, τι μας ωφελάει οπού είμεσθεν άνδρες και κάνομεν χειρότερα; Κάλλιον να μην ήμαστε».
Οι στραβές αντιλήψεις που είχαν οι αμόρφωτοι ραγιάδες για την κατωτερότητα της γυναίκας, οι οποίες συχνά διατάραζαν την οικογενειακή γαλήνη και αρμονία, καυτηριάστηκαν από τον Πατροκοσμά: «Πρέπει και εσύ, ω άνδρα αδελφέ μου, να μην μεταχειρίζεσαι την γυναίκα σου ωσάν σκλάβα, διατί πλάσμα του Θεού είναι και εκείνη καθώς είσαι και εσύ, τόσον εσταυρώθηκεν ο Θεός δια εσένα, ωσάν και δια εκείνην, πατέρα λέγεις και εσύ τον Θεόν, πατέρα τον λέγει και εκείνη, έχετε ένα βάπτισμα, μίαν πίστιν, τα Άχραντα Μυστήρια οπού κοινωνείς και εσύ κοινωνεί και εκείνη. Δεν την έχει ο Θεός την γυναίκα κατωτέραν από εσένα, δια τούτο την έκαμε από την μέσην του ανδρός, δια να είναι ο άνδρας ωσάν βασιλεύς και η γυναίκα ωσάν βεζύρης, ήτοι ο άνδρας ωσάν η κεφαλή και η γυναίκα ωσάν το σώμα. Δια τούτο δεν την έκαμε την γυναίκα από το κεφάλι δια να μην καταφρονά τον άνδρα, ομοίως πάλιν δεν την έκαμε από τα ποδάρια δια να μην καταφρονά ο άνδρας την γυναίκα»,ενώ σε άλλη Διδαχή συμπληρώνει: «Αλλά την έκαμε από την πλευράν, ήγουν από την μέσην, δια να την έχη σύντροφόν του, και της εμφύσησε και ιδίαν ψυχήν, ωσάν και του ανδρός».
Νομίζει κανείς πως ακούει κάποιο σημερινό απόστολο της γυναικείας χειραφετήσεως, συγχρόνως και ένα βαθύ γνώστη και ψυχολόγο της λαϊκής ψυχής. Γιατί ο Άγιος «δεν καταναλώνονταν σε μεταφυσικές θεωρίες, αλλά διέβλεπε τα προβλήματα που αντιμετώπιζε καθημερινά ο άνθρωπος». Γι’ αυτό ο λόγος του δεν ήταν από καθέδρας, δεν είχε γενικό χαρακτήρα, ήταν λόγος θεραπευτικός και διαγνώσεως των προβλημάτων των υποδούλων. Το κοινωνικό ενδιαφέρον και η προστασία της γυναίκας επεκτεινόταν ακόμη και στην προίκα. Καταδίκαζε την προικοθηρία, ως τη χειρότερη μορφή εμπορίου.
Ο γάμος
Η διήγηση της δημιουργίας του πρώτου ζεύγους των ανθρώπων στη Γένεση θεμελιώνει το θεσμό του γάμου: «Ου καλόν είναι τον άνθρωπον μόνον, ποιήσωμεν αυτώ βοηθόν κατ’ αυτόν» (Γένεσις, δ΄, 18). Ο άνθρωπος δε θα μπορούσε να βρει άλλο βοηθό, παρά μόνο στο πρόσωπο εκείνης που είναι «σαρξ εκ της σαρκός του». Για κείνον την έπλασε ο Θεός. Το χωρίο αυτό της Γραφής κρύβει την ανθρώπινη κοινωνική αποστολή και τη ρίζα του ανθρωπίνου γένους, που ξεκινά από το πρώτο ανδρόγυνο στη γη. Ο λόγος του Αγίου βασίζεται στην τελετή του Μυστηρίου του γάμου, όπου τονίζεται στη γυναίκα να είναι «ευφραινομένη τω ιδίω ανδρί, ότι ούτως ηυδόκησεν ο Θεός». Το ίδιο βέβαια ισχύει και για τον άνδρα, άλλωστε αυτό θα πει συζυγική κοινότητα, ενιαία υπόσταση συζύγων «και έσονται οι δύο εις σάρκα μίαν και εν μια ψυχή». Μόνο έτσι κατορθώνεται η δημιουργία του ανδρόγυνου, που είναι οντολογική ένωση προσώπων, πνευματικός γάμος ψυχών. Ο γάμος είναι ένα ολοκληρωτικό δόσιμο ενός όντος σε ένα άλλο, έμμεση θεϊκή δωρεά αλληλοσυμπληρώσεως και πρέπει να δένεται από μια κοινή συνείδηση, από ένα κοινό ‘‘εμείς’’.
Χαρακτηριστική και ενδιαφέρουσα η Διδαχή του Αγίου για το γάμο. Μιλάει πρώτα για τον αρραβώνα και τη σημασία του, για το πώς πρέπει να γίνει η προετοιμασία για το Μυστήριο, στη συνέχεια για την ιερότητα του γάμου και την ελεύθερη συγκατάθεση και των δύο μελλόντων συζύγων. Ο Άγιος, έδινε τη δυνατότητα στη γυναίκα να έχει γνώμη και να την εκφράζει και μάλιστα στην πιο μεγάλη στιγμή της ζωής της, την ώρα του γάμου, αποφεύγοντας έτσι να γίνεται αντικείμενο αγοραπωλησίας ή ηδονής:
«Εγεννήθη ο Κύριος, αδελφοί μου, από γυναίκα δια να ευλογήση την γυναίκα, επειδή και η γυναίκα έλαβε πρώτον την κατάραν εις τον Παράδεισον, η γυναίκα εγκρέμνισε τον κόσμον και τον επήγε εις την Κόλασιν, πάλι η γυναίκα εγέννησε τον Χριστόν και έλαβε την ευλογίαν. Εγεννήθη ο Κύριος από αρραβωνιασμένην, δια να ευλογήση τον γάμον, επειδή και η αρραβώνα είναι αρχή του γάμου, δια να δείξη και εσένα παράδειγμα πως το δακτυλίδι οπού πρώτον δίνει ο άνδρας εις την γυναίκα πρέπει να είναι μαλαματένιο και να το βάλη εις το δάκτυλόν της η γυναίκα καθαρή ωσάν ετούτο το μάλαμα. Ετότες να το δεχθής και ναν το βάλης εις το δάκτυλόν σου και να προτιμήσης να χάσης την ζωήν σου και το κεφάλι σου παρά να καταπατήσης την τιμήν του ανδρός σου. Ομοίως στέλνεις και εσύ η γυναίκα εις τον άνδρα σου ένα δακτυλίδι ασημένιο ναν τον διδάξης και αυτόν. Του φανερώνεις με το δακτυλίδι και λέγεις, πως ανίσως εσύ ο άνδρας και είσαι στέρεος ωσάν το ασήμι, ετότες να το δεχθής και να το βάλης εις το δάκτυλόν σου και να βάνης την ζωήν σου και το κεφάλι σου δια την γυναίκα σου. Αυτό φανερώνει η αρραβώνα του γάμου.
Να χαίρεσθε και να ευφραίνεστε χιλιάδες φορές οι παντρεμένες τίμια. Εις τα πολλά καλά, οπού σας εχάρισεν ο πανάγαθος Θεός, σας εχάρισε και ευλογημένον γάμον. Να κλαίετε δια τους ασεβείς και απίστους, ανάμεσα εις τα πολλά κακά οπού έχουν, έχουν και καταφρονεμένον γάμον. Πώς γίνεται ομοίως ο γάμος των χριστιανών ευλογημένος και πώς γίνεται καταφρονεμένος, ήγουν κατηραμένος, δεν είναι εδικόν μου έργον να το ηξεύρω και να το διδάσκω, εγώ πρέπει να ηξεύρω την καλογερικήν μου να σωθώ. Είναι άπρεπον ο καλόγερος να διδάσκη περί γάμων, μα πάλιν από το άπρεπον εβγάνομε κέρδος. Εκείνα οπού ήθελα να σου ειπώ εγώ, παιδί μου, έπρεπε ο πατέρας σου και η μητέρα σου να σου τα ειπή, μα επειδή και εκείνοι δεν ηξεύρουν να σου τα ειπούν, σε λέγω εγώ παραμικρόν, ζήτησε και από λόγου σου να μάθης τα πολλά.
Άκουσε παιδί μου, όταν θέλης να υπανδρευθής να ζητήσης, πρώτον, γυναίκα να μην είναι από την συγγένειά σου, οπού το εμποδίζει ο Νόμος της Εκκλησίας, δεύτερον, να έχη τον φόβον του Θεού εις την ψυχήν της και τρίτον, να είναι στολισμένη με την εντροπήν. Επήρες γυναίκα πτωχή; Επήρες σκλάβα. Επήρες γυναίκα πλούσια; Έγινες εσύ σκλάβος, επήρες ραβδί της κεφαλής σου.
Πρώτον να εξομολογάστε και να στεφανώνεστε εις την εκκλησίαν. Και πώς πρέπει να στεφανώνεστε; Να πάρη ο παπάς το νουνό, το γαμβρό και τη νύμφη, ένα δύο ανθρώπους, να πάρη μία λειτουργία, να βάλη τα στεφάνια, δύο δακτυλίδια και δύο λαμπάδες, να πηγαίνουν εις την εκκλησίαν, να βάνη τον άνδρα εις τα δεξιά και την γυναίκα εις τα αριστερά και να πηγαίνη μέσα εις το άγιο Βήμα ο παπάς, να ανάψη τες δύο λαμπάδες και να κρεμάση τα στεφάνια εμπρός εις την αγίαν Τράπεζαν και να βάλη τα δύο δακτυλίδια απάνου, το ένα να τηράζη μέσα και το άλλο έξω, διατί φανερώνει πως, όταν γυρίζη ο αρραβωνιαστικός και τηράζη την αρραβωνιαστικήν, να γυρίζη το πρόσωπόν της από το άλλο μέρος. Ομοίως και η αρραβωνιαστική του γαμβρού. Και ωσάν τελειώση την λειτουργίαν, να πάρη ο παπάς δισκέλλι ναν το βάλη εις την μέση της εκκλησίας και να βάλη απάνου το άγιον Ευαγγέλιον, τα δακτυλίδια και τα στεφάνια, να πάρη το γαμβρό και την νύμφην να τους βάλη αντάμα, και να πάρη το θυμιατό και τες λαμπάδες αναμμένες, να θυμιάσης το γαμβρό σταυροειδώς τρεις φορές. Το θυμιατό σημαίνει την Δέσποινά μας την Θεοτόκον. Τα κάρβουνα είναι μέσα στο θυμιατόν και δεν καίεται, έτσι και η Δέσποινα η Θεοτόκος εδέχθηκε τον Χριστόν και δεν εκάηκε, αλλά μάλιστα εφωτίστηκε. Το θυμίαμα σημαίνει το πανάγιον Πνεύμα, το κούπωμα του θυμιατού σημαίνει την σκέπην του αγίου Πνεύματος, οι τρεις αλυσίδες σημαίνουν την αγίαν Τριάδα, τα κουδουνόπουλα σημαίνουν τη διδασκαλίαν των Αγίων Αποστόλων. Και έτσι θυμιάζει ο ιερεύς τον γαμβρόν, τον διδάσκει λέγοντάς του: Εγώ ετούτο προσκυνώ και αν θέλης και εσύ και είσαι χριστιανός ορθόδοξος, ετούτο προσκύνα. Και έτσι σκύφτει και προσκυνά και ο παπάς και ο γαμβρός. Αυτό σημαίνει το θυμιατό.
Και ερωτά ο παπάς τον γαμβρόν: Θέλεις, Ιωάννη, την Μαρία δια γυναίκα σου; Ανίσως και ειπή: την θέλω, του δίνει τη λαμπάδα. Ομοίως ρωτά και την νύμφη: Θέλεις εσύ, Μαρία, τον Ιωάννην δια άνδρα; Ανίσως και τον θέλη, δεν ομιλεί, μόνον σκύφτει την κεφαλήν της. Ειδέ και δεν τον θέλει και είναι χωρίς το θέλημά της φωνάζει: Δεν τον θέλω. Και ωσάν ειπή πως δεν τον θέλει, ο παπάς να μη βάλη χέρι να τους στεφανώση, διατί κολάζονται. Αν είναι με το θέλημα και των δύο, ετότες να τους στεφανώσει, και έπειτα από το στεφάνωμα να τους μεταλαμβάνη τα Άχραντα Μυστήρια, και ανίσως και έχουν κανένα εμπόδιον, ας τους κοινωνήση το κοινόν ποτήριον. Ύστερα τους παίρνουν ψάλλοντας και πηγαίνοντας εις το σπίτι κάνει δέησιν ο παπάς, ευλογεί την τράπεζαν και φεύγει.
Και να είναι ο άνδρας ωσάν βασιλεύς και η γυναίκα ωσάν βεζύρης, ήτοι ο άνδρας ωσάν κεφαλή και η γυναίκα ωσάν σώμα. Τότε ευλογεί ο Θεός τον άνδρα και την γυναίκα και τα παιδιά σας και δεν σας κολλά κανένα πράγμα μήτε μποδέματα, μήτε γητεύματα, μήτε κανένα κακόν. Έτσι απερνάτε και εδώ καλά και πηγαίνετε και εις τον Παράδεισον, να χαίρεστε πάντοτε, και πλέον εξουσίαν δεν έχετε να χωρίζεστε και μόνον ο θάνατος και η πορνεία σας χωρίζει».
Σχέσεις συζύγων – Η θέση του Πατροκοσμά στη συζυγική απιστία
Για να μη διαλυθεί η οικογένεια, φοβούμενος τις φοβερές επιπτώσεις που έχει κάτι τέτοιο, ιδίως στα παιδιά, ακόμη και τη μοιχεία συγχωρεί ο Πατροκοσμάς, με προϋπόθεση την παραδοχή του σφάλματος και τη συγγνώμη: «Αν τύχη και ξεπέση η γυναίκα με άλλον άνδρα ή ο άνδρας με άλλη γυναίκα, έχουν χρέος να πηγαίνουν εις τον αρχιερέα ναν τους χωρίζη. Μα πάλιν εκείνος οπού αδικηθή από την γυναίκα του, αν δεν τη χωρίση, έχει μισθόν εις την ψυχήν του. Αμή είναι τρόπος η γυναίκα σου να πορνεύση με άλλον και να την συγχωρέσης; Είναι. Και τι τρόπος είναι; Εσύ, παιδί μου, πηγαίνεις εις την ξενιτειά, εις το χωράφιον, η γυναίκα σου εξέπεσε με άλλο πρόσωπον, ήρθες εις το σπίτι σου, τι πρέπει να κάμη η γυναίκα σου; Πρέπει να πάρη ένα τσεκούρι και ένα ξύλο και να σου βάλη μια μετάνοια και να σου φιλήση το χέρι καινα σου ειπή: Αυθέντη μου σε περικαλώ να με κάμης μίαν χάριν: έπαρε ετούτο το τσεκούρι και το ξύλο και βάλε με απάνου να με κάμης λιανά λιανά κομμάτια, ρίξε με να με φάνε οι σκύλοι, διατί δεν είμαι άξια να βλέπω το πρόσωπό σου, επειδή και εκαταπάτησα την τιμήν σου και από κει όπου ήμουν θυγατέρα του Χριστού, έγινα θυγατέρα του Διαβόλου. Τι λέγεις παιδί μου; Σε βαστάει η καρδιά σου να την σκοτώσης ή να την σχωρέσης; Με φαίνεται πως θε να πης: Ας είσαι συγχωρημένη, μα άλλην φοράν να μη το ματακάμης. Αμή πότε την χωρίζης; Όταν έλθης από την ξενιτειά και το μάθης από τον γείτονά σου, τότε βιάζεσαι εξ ανάγκης να την χωρίσης». Μ’ αυτό τον τρόπο συμβουλεύει τη γυναίκα να ταπεινώνεται και να ζητάει συγγνώμη, όταν σφάλλει, και τον άνδρα να υποχωρεί και να συγχωρεί, για να μη διαλυθεί η οικογένεια, που θα έχει τόσες επιπτώσεις στα παιδιά και σ’ ολόκληρο το κοινωνικό σύνολο.
Σε άλλη Διδαχή συμπληρώνει: «Ο διάβολος θέλει να χωρίζονται τα ανδρόγυνα και όχι ο Θεός. Έτσι λέγει και ο Νόμος. Κανένα άλλο αίτιο δεν τους χωρίζει έξω αν ξεπέσουν εις πορνείαν. Και όποιος δια άλλο αίτιον χωρίζει τη γυναίκα του και πάρη άλλην, έχει να κριθή ως μοιχός χειρότερος από τον πόρνον και θέλει πηγαίνει εις την Κόλασιν».
Συμβουλές στα ανδρόγυνα
Οι καλές σχέσεις του ανδρογύνου επηρεάζουν την κοινωνική ανάπτυξη των παιδιών και τους εξασφαλίζουν τις απαραίτητες προϋποθέσεις για τα ιδανικά πρότυπα ζωής και συμπεριφοράς. Στο σπίτι πρέπει να επικρατεί η αγάπη, η στοργή, η ηρεμία, που θα εξασφαλίσουν στο παιδί το κατάλληλο περιβάλλον, για να αναπτυχθεί κανονικά. Η στάση του μεγάλου Διδάχου και Παιδαγωγού είναι απίστευτη και επαναστατική για έναν κληρικό. Η οικογένεια της ‘‘καθ’ ημάς Ανατολής’’ είναι ιερός θεσμός, το θεμέλιο της κοινωνίας και η συνέχεια της παραδόσεως του λαού μας.
Κατά τον Άγιο Κοσμά, η ευτυχία της οικογενειακής ζωής είναι αποτέλεσμα αρμονικής επικοινωνίας και συνεργασίας των δύο συζύγων. Η επικοινωνία αυτή βασίζεται στην επιείκεια και στην αμοιβαία υποχώρηση: «Οι άνδρες όσον ημπορείτε να έχετε την αγάπην με τες γυναίκες σας. Δεν βλέπετε, πόσους πειρασμούς έχουν οι ευλογημένες με τα παιδιά τους, με το σπίτι, με το ένα, με το άλλο; Μεγαλυτέρα αρετή δεν ημπορεί να κάμη η γυναίκα, ωσάν να παρηγορή και να υπομένη τον άνδρα της. Και όταν έχης εσύ η γυναίκα κακόν άνδρα, πρέπει να χαίρεσαι περισσότερον από εκείνην, οπού έχει καλόν άνδρα, διατί έχεις και περισσότερον μισθόν εις την ψυχήν σου, και αν έχη και κανένα σφάλμα, πρέπει να το παραβλέπης, άνθρωπος είναι, δεν είναι άγγελος. Και να στοχάζεσαι τα καλά του ανδρός σου και όχι μόνον τα κακά και να στοχάζεσαι και τα κακά τα εδικά σου. Ομοίως πάλιν εσύ άνδρα,όταν έχης κακή γυναίκα, πρέπει να χαίρεσαι περισσότερον από τον γείτονά σου, οπού έχει την καλήν γυναίκα, διατί με εκείνην την υπομονήν οπού κάμνεις έχει να σε ευσπλαχνισθή ο Θεός να σε βάλη εις τον Παράδεισον. Και αν καμμίαν φοράν σου φταίη η γυναίκα σου, μη την ξεσυνερίζεσαι και να στοχάζεσαι και τα καλά της γυναικός σου και όχι μόνον τα κακά και να στοχάζεσαι και τα κακά τα εδικά σου. Δια τούτο έδωκεν ο πανάγαθος την γυναίκα εις τον άνθρωπον, δια παρηγορίαν». Και σε άλλη Διδαχή συμπληρώνει: «Πρέπει να την χαίρεσαι την γυναίκα σου και να την αγαπάς ωσάν σύντροφόν σου». Ο λόγος του είναι επαινετικός της αρετής της γυναίκας, παραινετικός και παρηγορητικός, λόγος μεγάλου Παιδαγωγού και Ψυχολόγου.
Κήρυττε την ιδιαίτερη αποστολή των φύλων στο κοινωνικό σώμα και τον ιδιαίτερο ρόλο που είχε ο καθένας. Μιλώντας για τον Ιωακείμ και την Άννα, εξαίρει την Άννα λέγοντας: «Καλός και ο άνδρας καλή και η γυναίκα, από γένος βασιλικόν και οι δύο, μα η γυναίκα ήτον καλλιωτέρα. Ευρίσκονται πολλές γυναίκες, οπού είναι καλύτερες και από τους άνδρες. Ανίσως και θέλετε οι άνδρες να ήστενε καλύτεροι από τες γυναίκες, πρέπει να κάμνετε και έργα καλύτερα από εκείνες. Ειδέ και οι γυναίκες κάνουν καλύτερα έργα και πηγαίνουνε εις τον Παράδεισον και εμείς οι άνδρες κάνομε κακά έργα και πηγαίνομε εις την Κόλασιν, τι μας ωφελεί πως είμαστε άνδρες; Καλύτερα να μην είχαμε γεννηθή εις τον κόσμον». Και «Πολλές γυναίκες ευρίσκονται εις τον κόσμον, οπού είναι καλές, μα ευρίσκονται και πολλές οπού είναι καλλιώτερες και από τους άνδρας».
Επίσης συμβουλεύει πατρικά τους άνδρες και τους διαφωτίζει να μη δημιουργούν προβλήματα στις γυναίκες τους, όταν δεν κάνουν παιδιά: «Να προσέχετε οι άνδρες να μην κοιτάζετε τες γυναίκες σας με άγριον μάτι δια πολλές αιτίες, μάλιστα πως δεν κάνουν παιδιά και λέγετε τάχα πως έχετε κατάραν» και συνεχίζει: «Και να φυλάγεσθε να μην κάμετε ωσάν κάποιοι ανόητοι και τρελλοί, οπού δια να μην εγέννησαν παιδιά οι γυναίκες τους, τες εχώρισαν και επήραν άλλες».
Επιμένει στην αμοιβαία αγάπη, τον αλληλοσεβασμό και την αλληλοεκτίμηση όλων των μελών της οικογενείας, η οποία αποτελεί τη βάση όλης της κοινωνίας: «Αι γυναίκες να τιμάτε τους άνδρες σας, οι άνδρες να έχητε αγάπην με τις γυναίκες σας και τις μάνες σας και αι νύμφες να τιμάτε τους πενθερούς και πενθερές σας, και οι γαμβροί τα πεθερικά σας, και με αυτήν την ευλάβειαν θέλετε προκόψει σωματικά και ψυχικά και θέλετε φάγει όλα τα αγαθά της γης, όσον ζήτε εις την γην».
Συμβουλεύει άνδρες και γυναίκες για ό,τι καλύτερο μέσα στην οικογένεια: «Να προσέχετε, χριστιανές μου, οι γυναίκες, όσον είναι δυνατόν να φυλάγετε τα προστάγματα του Θεού και να μην κάμνετε το θέλημα του διαβόλου. Και αν τύχη καμμίαν φοράν και σφάλετε ως άνθρωποι εις το κακόν να μην παρακινάτε και τους άνδρες σας καθώς και η Εύα. Ομοίως και η ευγενεία σας, αδελφοί μου, να μην ακούτε εις όλας τας συμβουλάς της γυναικός καθώς και ο Αδάμ. Άκουε, αδελφέ μου, της γυναικός σου την συμβουλήν και , αν είναι καλή, κάμε την, ειδέ και δεν είναι καλή, μην την κάμης, διατί βλάπτεσαι και εσύ, βλάπτεται και εκείνη».
Τα παιδιά, δώρα του Θεού – Συμβουλές στους γονείς
Στην Παλαιά Διαθήκη η ατεκνία θεωρείτο κατάρα, τιμωρία, επειδή αντιτίθεται στην εντολή του Δημιουργού, που επιθυμεί τη γονιμότητα και τη ζωή, ενώ στην Καινή Διαθήκη ο Θεός ζητάει πνευματική τεκνογονία. Το θέμα αυτό αναφέρει πολύ συχνά ο μεγάλος παιδαγωγός και ψυχολόγος Πατροκοσμάς, θυμίζοντας τις απόψεις του Ι. Χρυσοστόμου για το ίδιο θέμα: «Ανίσως και είναι κανένας εδώ από την ευγένειάν σας, οπού δεν κάμνει παιδιά, ας μη λυπάται, δεν το είπε δια εσένα ο Θεός, διατί δεν κάμνεις παιδιά να έχεις κατάρα, διατί και εγώ δεν κάμνω παιδιά, μα ωσάν εγώ έχω κατάρα, έχεις και συ».Και σε άλλη Διδαχή του: «Εσύ, αδελφέ μου, οπού λυπάσαι πως δεν κάνεις παιδιά, γογγύζεις πως έχεις κατάρα; Δεν έχεις κατάρα. Χιλιάδες μυριάδες άνδρες και γυναίκες εις τον κόσμον εφύλαξαν παρθενίαν και δεν έκαμαν παιδιά και αν έχης εσύ κατάρα, την έχουν και εκείνοι, την έχω και εγώ οπού είμαι καλόγερος. Και τι σε βλάπτει να γεννήσης όλους ετούτους τους ανθρώπους παιδιά πνευματικά;», συμπληρώνοντας, «εσύ οπού κάνεις τα παιδιά να κλαίης και να λυπάσαι, διατί, όσες αμαρτίες κάνουν τα παιδιά σου αναφέρονται εις την ψυχήν σου». Και ο Χρυσόστομος για το ίδιο θέμα γράφει: «Κρείσσον γαρ αποθανείν άτεκνον, ή έχειν τέκνα ασεβή». Όσο για την άσχημη συμπεριφορά των ανδρών απέναντι στις γυναίκες τους που δεν κάνουν παιδιά, ο Πατροκοσμάς λέει: «Και μην το κάμνετε καθώς το έκαμεν ένας τρελλός και ανόητος, διατί δεν έκαμεν η γυναίκα του παιδιά, την εχώρισε και επήρε άλλην…».Ενώ ο ιερός Χρυσόστομος μιλώντας για τη συμπεριφορά του Αβραάμ απέναντι στην Σάρρα, που δεν έκανε παιδιά, γράφει: «Ούτε γαρ, καθάπερ τινές των ανοήτων, εδυσχέρανε προς την γαμετήν δια την απαιδίαν, ούτε τον περί αυτής πόθον ηλάττωσεν». Εξυμνώντας τη γυναίκα και το θείο δώρο της μητρότητας, ο Πατροκοσμάς λέει:«Εγεννήθη ο Κύριος, αδελφοί μου, από γυναίκα δια να ευλογήση την γυναίκα… Εγεννήθη ο Κύριος από αρραβωνιασμένην, δια να ευλογήση τον γάμον»,ενώ ο Γρηγόριος ο Θεολόγος γράφει: «Ιησούς αυτός εκ Παρθένου γεννώμενος, ίνα και γέννησιν τιμήση».
Συμβουλεύει τα ανδρόγυνα, που δεν έχουν παιδιά ή επιθυμούν να κάνουν αρσενικά παιδιά, να αποφεύγουν τα μαγικά βοτάνια και τα φυλακτά, που είναι επινοήσεις του διαβόλου, και να έχουν την εμπιστοσύνη τους μόνο στο Θεό, όπως έκαναν ο Ιωακείμ και η Άννα.
«Εσείς, αδελφοί μου, οπού δεν κάνετε παιδιά να έχετε την ελπίδα σας εις τον Θεόν, ωσάν τον Ιωακείμ, όχι να κάνετε γοητεύματα και μαγικά και άλλα διαβολικά, να βλέπετε την μοίρα σας, την τύχη σας με μαγείες. Εγώ νομίζω πως βγαίνουν μερικά τέκνα του διαβόλου και περιπατούν εις τον κόσμον και λέγουν: Δίνε μου από εν γρόσι και εγώ να σε κάμω να κάμης παιδίον, και εγώ να σου δώσω φυλακτό να κάμης παιδιά αρσενικά. Λοιπόν, παιδιά μου, να απέχετε να μην τους αρκουμαίνεσθε αυτούς οπού περιπατούν και γελούν τον κόσμον, διατί είναι τέχνες του διαβόλου.
Στο πλαίσιο της κοινωνικοποίησης του παιδιού μέσα στην οικογένεια εντάσσεται και η εκ μέρους των γονέων κυρίως, αλλά και άλλων προσώπων προσπάθεια ενεργοποιήσεως των μηχανισμών εκμάθησης των διαφόρων κοινωνικών ρόλων. Μέσα σε μια κατάλληλη παιδαγωγική ατμόσφαιρα, μεταδίδονται ασυνείδητα στο παιδί ορισμένες στάσεις ζωής, τρόποι συμπεριφοράς και αξίες, τις οποίες το παιδί με τη σειρά του υιοθετεί και αφομοιώνει. Η διδασκαλία και μετάδοση αυτών των στοιχείων πραγματώνεται κυρίως μέσω διαδικασιών γνωστικών και αντιληπτικών, όπως παρατήρηση, ταύτιση, μίμηση, αφομοίωση των γονεϊκών προτύπων. Γι’ αυτό ο Πατροκοσμάς θέλει τους γονείς να είναι τα καλύτερα πρότυπα για το παιδί μέσα και έξω από το σπίτι: «Ένα δένδρο, ωσάν το κόψης, ευθύς ξεραίνονται τα κλαριά, αμή ωσάν ποτίζης την ρίζαν, στέκονται δροσερά τα κλωνάρια. Ομοίως είστενε και οι γονείς ωσάν το δένδρο και όταν ποτίζεται ο πατέρας και η μητέρα, οπού είστενε η ρίζα των παιδιών, με νηστείες, προσευχές, ελεημοσύνες, με καλά έργα, φυλάγει ο Θεός τα παιδιά σας. Ωσάν ξεραίνεστε οι γονείς με τες αμαρτίες, θανατώνει ο Θεός τα παιδιά σας και σας βάνει εις την Κόλασιν μαζί τους». Και τονίζοντας το παράδειγμα των γονέων που αυτοί είναι υπεύθυνοι για των παιδιών τους την άσχημη συμπεριφορά, συμπληρώνει: «Είναι μια μηλιά και κάνει ξυνά μήλα. Εμείς τώρα τι πρέπει να κατηγορήσωμεν, τη μηλιά ή τα μήλα; Τη μηλιά. Λοιπόν κάμνετε καλά εσείς οι γονείς, οπού είστενε η μηλιά, να γίνωνται και τα μήλα γλυκά».
Η διαμόρφωση του όλου ψυχολογικού κλίματος της οικογένειας επηρεάζει θετικά ή αρνητικά την όλη παιδευτική ατμόσφαιρά της. Στα πρώτα κυρίως χρόνια της ζωής του παιδιού, η διαδικασία μάθησης και κοινωνικοποίησής του, συντελείται μέσα στην ατμόσφαιρα της παιδαγωγικής σχέσης του με τους γονείς του. Οι ενισχύσεις των γονέων καθορίζουν σχεδόν αποκλειστικά τη μάθησή του, γιατί η επιθυμητή συμπεριφορά του παιδιού ενισχύεται θετικά με την εκδήλωση της αγάπης των γονέων, ενώ η ανεπιθύμητη ενισχύεται αρνητικά με την προσωρινή στέρηση αγάπης. Εξάλλου, έχοντας ως πρότυπα συμπεριφοράς τους γονείς και ταυτιζόμενο με αυτούς, το παιδί οικειοποιείται ολόκληρο το σύστημα αξιών της οικογένειας. Η προσωπικότητα των γονέων με τις παιδαγωγικές τους αρχές που δρουν, ασυνείδητα ή ενσυνείδητα, η στάση τους απέναντι σε διάφορα καθημερινά θέματα, οι θρησκευτικές τους πεποιθήσεις και κοινωνικές αρχές επηρεάζουν την όλη εξέλιξη της προσωπικότητας του παιδιού. Γι’ αυτό, υπεύθυνοι για τη θετική ή αρνητική συμπεριφορά των παιδιών τους, είναι οι γονείς: «Εσύ, αδελφέ μου, πάλιν, οπού κάνεις τα παιδιά, να κλαίης και να λυπάσαι, διατί, όσες αμαρτίες κάνουν τα παιδιά σου αναφέρονται εις την ψυχήν σου. Μένεις ανύπανδρος; Ένα χρέος χρεωστάς. Επανδρεύθης; Έχεις χρέος να σώσης και τη γυναίκα σου, δύο παιδιά, τρία, πέντε ή δέκα έκαμες. Όσα παιδιά και αν κάμης, τόσα χρέγια χρεωστάς. Και δεν ακούεις οπού λέγουν τα παιδιά σου: Ανάθεμα τον πατέρα οπού σε έσπερνε; Εγώ αγροικώ πολλούς οπού το λέγουν. Δια τούτο, αδελφέ μου, εσύ οπού κάνεις παιδιά, να τα παιδεύης τα παιδιά σου, να τα μαθαίνης τα γράμματα, εξόχως τα ελληνικά, διατί η Εκκλησία μας, αδελφέ, είναι εις την ελληνικήν γλώσσαν». Και σε άλλη Διδαχή αναφέρει: «Εκείνοι οπού έχουν παιδιά, είναι σκλάβοι και κατά την ψυχήν και κατά το σώμα». Τονίζει ο Άγιος στις Διδαχές του την υποχρέωση των γονέων να μαθαίνουν τα ελληνικά γράμματα τα παιδιά τους πηγαίνοντας στο σχολείο.
Ο Πατροκοσμάς, ως άριστος παιδαγωγός και ψυχολόγος, βοηθά τον αδιαφώτιστο αγροτικό πληθυσμό στην απόκτηση ψυχοπαιδαγωγικών αρχών και γνώσεων. Σημαντικός ψυχολογικός παράγοντας που βοηθά αποτελεσματικά στην υγιή ανάπτυξη του παιδιού, είναι η στάση των γονέων απέναντί του. Η στοργή και η αγάπη των γονέων προς το παιδί δεν πρέπει να είναι υπερβολική και να εκδηλώνεται σαν υπερπροστασία, ούτε απορριπτική με ιδιαίτερη προτίμηση των γονέων στο ένα ή το άλλο φύλο, ιδίως του πατέρα στο αγόρι και περιφρόνηση των κοριτσιών και της γυναίκας, που είχε την ατυχία να γεννήσει κορίτσι. «Καθώς ο Ιωακείμ και η Άννα δεν επροτίμησαν το αρσενικόν από το θηλυκόν, έτσι και η ευγένειά σας να μην προτιμάτε τα αρσενικά παιδιά σας από τα θηλυκά, διατί όλα πλάσματα του Θεού είναι». Με αυτό το παράδειγμα του αγίου ζευγαριού, προσπαθεί να βοηθήσει τους απαίδευτους αδελφούς του, που δημιουργούσαν προβλήματα στα σπίτια τους και στα παιδιά τους, έχοντας προτίμηση στα αρσενικά παιδιά.
Και συνεχίζει με το όνομα και την ονομαστική γιορτή του παιδιού: «Καθώς ο Ιωακείμ και η Άννα έβγαλαν την Θεοτόκον το όνομα με νόημα, Μαρία, ομοίως και η ευγένειά σας, όταν βαπτίζετε τα παιδιά σας, να τα εβγάζετε εις το όνομα των Αγίων, όπου έχουν νόημα. Μαρία θέλει να ειπή κυρία, ωσάν οπού έμελλε η Θεοτόκος να γίνη βασίλισσα του ουρανού και της γης και πάσης νοητής και αισθητής κτίσεως, να παρακαλή δια τες αμαρτίες μας. Νικόλαος το όνομα λέγεται εκείνος οπού ενίκησε τους λαούς, τους δαίμονας, τα πάθη. Γεώργιος λέγεται γεωργημένον φυτόν, στολισμένον με καρπούς, με αρετές χριστιανικές. Παρασκευή λέγεται εκείνη οπού ετοιμάσθη δια τον Χριστόν.
Να κάμης μία εικόνα του Χριστού, της Παναγίας, του Προδρόμου, να έχη και τον Άγιον του παιδιού σου και όταν το παιδί σου σηκώνεται από τον ύπνον να σου γυρεύη ψωμί, μην του δίνης, μόνο να πάρης το ψωμί, να το βάλης ομπρός εις την εικόνα του Χριστού και ναν του ειπής: Εγώ, παιδί μου, ψωμί δεν έχω, ο Χριστός μας έχει. Έλα, κάμε τον σταυρόν σου να τον παρακαλέσωμεν τον Άγιόν σου να παρακαλέση τον Χριστόν να σου το δώση. Και έτσι το παιδίον παρακινείται δια την αγάπην του ψωμιού και ευθύς οπού ξυπνά, τον Άγιόν του βλέπει. Βλέποντας τότε ο διάβολος το παιδίον πως έχει την ελπίδα του εις τον Χριστόν και εις τον Άγιόν του, κατακαίεται και φεύγει. Κι έτσι να συνηθίζετε τα παιδιά σας ναν τα παιδεύετε από μικρά, δια να συνηθίζουν εις τον καλόν δρόμον.
Και εκείνην την ημέραν, οπού είναι ο Άγιος του παιδιού σου, αν θέλης να κάμης κούρμπανο(γιορτή), να εορτάσης τον Άγιον, πώς πρέπει να κάμης, εγώ σε λέγω. Γίνεται το κούρμπανο θεϊκόν, γίνεται και διαβολικόν. Θεϊκόν κούρμπανο είναι: Τώρα θέλεις να δώσης τρία γρόσια να πάρης ένα πρόβατο. Δώσε το ένα γρόσι του παπά σου να σου διαβάση τόσες λειτουργίες, το άλλο γρόσι πάρε κερί, λιβάνι και λάδι και σύρτα εις την εκκλησίας να τα κάψουν ομπρός εις τον Άγιον και το άλλο γρόσι μοίρασέ το με το χέρι σου κρυφά ελεημοσύνην να μη σε ξέρη κανένας. Αυτό είναι το θεϊκό κούρμπανο. Και να διαβάσης το συναξάρι του Αγίου, να ακούη το παιδί σου και ναν του ειπής: Aκούεις, παιδί μου, τι έκαμεν ο Άγιός σου; Έτσι να κάμης και συ. Ακούοντας το παιδί σου τέτοια θαύματα, ζηλεύει και λέγει: Αχ, πότε να γένω και εγώ ωσάν τον Άγιόν μου!
Διαβολικόν κούρμπανο είναι να πάρης ένα πρόβατο, να το μαγειρέψης και να να κράξης τους φίλους σου, τους συγγενείς σου να τρώγετε, να πίνετε, να μεθάτε, να ξερνάτε ωσάν τους σκύλους. Αυτό είναι διαβολικό κούρμπανο. Εμείς ελπίζομε να σωθούμεν εις το όνομα του Χριστού μας και όχι του προβάτου, ωσάν τους ασεβείς και τους απίστους, οπού κάμνουν τώρα.
- Η ευγένειά σας ποίον θέλετε καλύτερα; Το θεϊκόν ή το διαβολικόν κούρμπανο;
- Το θεϊκόν.
- Λοιπόν, αν θέλετε, έτσι να το κάμνετε».
Οι γονείς, όταν κάποιο από τα παιδιά τους θέλει να ακολουθήση το μοναχικό βίο, πρέπει να χαίρονται και να μη το εμποδίζουν, γιατί αμαρτάνουν. «Ομοίως πάλιν η ευγένειά σας έχετε αρσενικά ή θηλυκά παιδία, το εφώτισεν ο Θεός το παιδί σου και θέλει να γένη καλόγερος και να πηγαίνη με τον Χριστόν, μη το εμποδίσης, διατί κολάζεσαι. Εσύ πρέπει μάλιστα να χαίρεσαι, όταν βλέπεις το παιδί σου να ακολουθά τον καλόν δρόμον, και όταν γίνεται άρπαγος, άδικος, κλέπτης, μπεκρής, πόρνος, τότε πρέπει να κλαίς και να λυπάσαι».
Από την οικογενειακή αγωγή στο σύνολό της, από το κλίμα που διαμορφώνεται από τη στάση και συμπεριφορά των γονέων και από την ηρεμία και γαλήνη του σπιτιού, εξαρτάται η συναισθηματική και κοινωνική ωρίμανση των παιδιών, που στη δύσκολη εποχή του Πατροκοσμά ήταν απαραίτητη για την ταχεία και αποτελεσματική εκμάθηση των ρόλων που θα έκαναν αυτά τα παιδιά άξια, να πάρουν στα χέρια τους τα ηνία που θα οδηγούσαν το Έθνος στην ελευθερία. Στους κόλπους αυτών των οικογενειών θα διαμορφωνόταν οι δυνατές προσωπικότητες, που θα έπαιρναν τα όπλα στο χέρι και θα έδιωχναν τον αδηφάγο τύραννο και κατακτητή. Από αυτά τα παιδιά και από τις εμπειρίες που θα αποκτήσουν στο οικογενειακό περιβάλλον, θα εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό η μεταγενέστερη κοινωνική τους συμπεριφορά και η εν γένει στάση τους απέναντι σ’ ένα σύνολο κοινωνικό, σ’ ένα Γένος υπόδουλο που θα ζητήσει από αυτά αγώνα και θυσίες για την ελευθερία του.
‘‘Πνευματικά παιδιά’’
Ανδρόγυνα που δεν είχαν δικά τους παιδιά τα συμβουλεύει να υιοθετήσουν, να κάμουν ‘‘πνευματικά παιδιά’’: «Ακούεις και εσύ, αδελφέ μου, οπού δεν κάνεις παιδιά; Λοιπόν δεν έχεις κατάρα. Λοιπόν κακά το κάμνεις και λυπάσαι. Χιλιάδες μυριάδες άνδρες και γυναίκες εις τον κόσμον εφύλαξαν παρθενίαν και δεν έκαμαν παιδιά και αν έχης εσύ κατάρα, την έχουν και εκείνοι, την έχω και εγώ οπού είμαι καλόγερος. Και τι σε βλάπτει να γεννήσης όλους ετούτους τους ανθρώπους πνευματικά; Έπαρε, αδελφέ μου, δύο παιδιά πτωχά εις το σπίτι σου να τα κάμης παιδιά πνευματικά, να έχης μισθόν από το Θεόν και τιμήν από τους ανθρώπους να γεννήσης την ταπείνωσιν, νηστείαν, προσευχήν, ελεημοσύνην, αγάπην εις τον Θεόν και εις τους αδελφούς σου».
Και σε άλλη Διδαχή: «Ωσάν θέλης να κάμης παιδιά, εύκολον είναι. Έπαρε ένα φτωχό παιδί και κάμε το πνευματικόν σου παιδί να χαίρεσαι και να ευφραίνεσαι και εσύ, να χαίρεται και εκείνο. Δια εκείνο το παιδί, οπού σου γεννά η γυναίκα σου, δεν σου χρωστεί ο Θεός χάριν, διατί το κάμνεις από σαρκικόν πάθος, μα δια εκείνο το φτωχό παιδίέχεις χίλιες φορέςμισθόν από τον Θεόν εις την ψυχήν σου και τιμήν από τους ανθρώπους, διατί το κάμνεις με τη θέλησή σου πνευματικόν παιδί».
Ο ρόλος της μάνας & η αγωγή των παιδιών
Ο Άγιος τονίζει ιδιαίτερα το ρόλο της μάνας για την αγωγή των παιδιών. «Καμιά άλλη σχέση αγωγής δεν είναι τόσο γόνιμη, δεν ασκεί τόσο βαθιά επίδραση, όσο η αγωγή των παιδιών από τη μάνα. Αυτή είναι η κατ’ εξοχήν παιδαγωγός». Η μάνα είναι το κέντρο της οικογενειακής εστίας, το πνεύμα της διαποτίζει τα έμψυχα και εμψυχώνει τα άψυχα. Είναι ο προστάτης του Έθνους, ο φύλακας των αξιών και των αγαθών του πολιτισμού. Αυτή διατηρεί την Παράδοση, την εξευγενίζει, την αυξάνει και την παραδίδει από γενιά σε γενιά. Η μάνα «δίνει τη συνέχεια στο ρεύμα της ζωής, στο αίμα και στην κληρονομία των προγόνων, στα ήθη και στα έθιμα, σε όλα τα αγαθά του πολιτισμού». Όλα αυτά ανασταίνονται από γενιά σε γενιά, γίνονται το πεπρωμένο του λαού. Από το στόμα της μάνας δέχεται το παιδί όλο το θησαυρό των πνευματικών και ψυχικών αξιών. Και οι δύο γονείς, ιδιαίτερα όμως η μάνα, θα εμφυτεύσει στο παιδί αξίες πνευματικές και ανώτερες, που θα του διαμορφώσουν μια προσωπικότητα θρησκευτική και ηθική. Αυτή θα οδηγήσει το παιδί στην εκκλησία, θα το κατηχήσει στη θρησκεία των πατέρων του και στη θρησκευτική ζωή του τόπου του.
Η θερμή και εγκάρδια ατμόσφαιρα που δημιουργεί η μητέρα στο σπίτι, αποτελεί την πιο ευνοϊκή προϋπόθεση για την καλλιέργεια των ηθικών και πνευματικών αξιών στο παιδί: «Πάλιν εσύ, γυναίκα, έχεις περισσότερον χρέος από τον άνδρα να ανατρέφης τα παιδιά σου και να τα νουθετάς εις τα καλά έργα. Όταν το παιδί σου σηκώνεται το ταχύ από τον ύπνον και ευθύς σου γυρεύη ψωμί, εσύ μη του δώσης, αλλά έπαρέ το και πήγαινέ το εις την εικόνα του Χριστού και ειπέ του: Εγώ, παιδί μου, ψωμί δεν έχω, ο Χριστός μας έχει. Έλα, κάμε τον σταυρόν σου να τον προσκυνήσωμεν και να τον παρακαλέσωμεν να μας δώση. Και έτσι συνηθίζει το παιδί από μικρόν εις το καλόν. Και να το παίρνης εις την εκκλησία και να το ορμηνεύης να κάνη σωστά το σταυρό του, με τα τρία δάκτυλα, να τα βάνη εις το μέτωπον, εις τον ομφαλόν και εις το δεξιόν βυζί και εις το αριστερόν. Και να το βάνης να ασπάζεται τας αγίας εικόνας και πάντα να το διδάσκης τα χριστιανικά καμώματα, ότι έχεις να δώσης απολογίαν δι’ αυτό». Έργο της μάνας είναι να καλλιεργεί στο παιδί καλές συνήθειες. Έτσι το παιδί θα βρίσκει ευχαρίστηση εκτελώντας καλές πράξεις, θα συνηθίσει από μικρό στην ευγνωμοσύνη και ευχαριστία για τα αγαθά του Θεού, στην αναγνώριση του κόπου των γονέων του, γενικά στην απόκτηση αρετών, που θα καλλιεργηθούν από τη μάνα με το ‘‘έθος’’, τη συνήθεια.
Η σχέση της μάνας και του παιδιού είναι η πιο στενή, που μπορεί να υπάρξει. Ίσως, επειδή δίνει το αίμα της ή γιατί θέτει σε κίνδυνο ακόμα και την ίδια τη ζωή της. Είναι ιδιαίτερη η ψυχική της σχέση με το παιδί, η προνομιακή επαφή της μ’ αυτό. Αυτός ο φυσικός και βιολογικός δεσμός της μάνας και του παιδιού προσφέρει τις πιο ευνοϊκές προϋποθέσεις και είναι το πιο κατάλληλο έδαφος, τόσο για την πνευματική ανάπτυξη του παιδιού, όσο και για την ψυχική αγωγή του. Αυτό το στενό δεσμό τον γνωρίζει ο Πατροκοσμάς και μιλάει για την αγάπη της μάνας την τέλεια, που είναι το παν για των παιδιών της την ανάπτυξη και την ομαλή κοινωνική προσαρμογή: «H αγάπη, αδελφοί μου, έχει δύο ιδιώματα, ένα να δυναμώνη τον άνθρωπον εις τα καλά και άλλο να τον νεκρώνη εις τα κακά. Στοχασθήτε: Είναι μία μητέρα και έχει το παιδί της. Παίρνει ψωμί να φάγη, κλαίει το παιδί της. Ευθύς αλησμονά το ψωμί, δια να το παρηγορήση. Από τι παρακινείται η μητέρα; Από την αγάπην οπού έχει εις το παιδί της. Νυστάζει η μητέρα και θέλει να κοιμηθή. Κλαίει το παιδί της. Ευθύς αλησμονά τον ύπνον, δια να το παρηγορήση. Από τι παρακινείται; Από την αγάπην. Είναι άρρωστη η μητέρα, κλαίει το παιδί της. Ευθύς αλησμονά την αρρωστίαν, δια να παρηγορήση το παιδί της. Από τι παρακινείται; Από την αγάπην».Σε μια τέτοια ατμόσφαιρα μεγαλώνοντας το παιδί και έχοντας πρότυπο της μάνας την αγάπη και τη στοργή, αναπτύσσεται συναισθηματικά και μαθαίνει τους σωστούς ρόλους και τρόπους, που θα το βοηθήσουν αργότερα στην κοινωνία και στη δική του οικογένεια.
Ο Άγιος τονίζοντας το ρόλο της μάνας μέσα στο σπίτι και γνωρίζοντας τα πολλαπλά της καθήκοντα στην οικογένεια, συμβουλεύει τους άνδρες να αγαπούν τις συζύγους και μητέρες των παιδιών τους και τους θυμίζει τα προβλήματα που εκείνες αντιμετωπίζουν, συνήθως μόνες, για την ανατροφή των παιδιών, την τάξη και τη ζωή της οικογένειας: «Οι άνδρες όσον ημπορείτε να έχετε την αγάπην με τες γυναίκες σας. Δεν βλέπετε, πόσους πειρασμούς έχουν οι ευλογημένες με τα παιδιά τους, με το σπίτι, με το ένα, με το άλλο;»Η μάνα είναι η καρδιά της οικογένειας και συγχρόνως με τα πολλά καθήκοντά της, είναι ο μεγαλύτερος και καλύτερος παιδαγωγός του παιδιού. Θέτει τα βασικά θεμέλια κάθε μελλοντικής αγωγής, ετοιμάζει το παιδί για την ανθρώπινη αποστολή του. Η μάνα δίνεται στο παιδί και αυτό το δόσιμο δεν είναι υπολογισμός, αλλά ψυχική ανάγκη.
Συμβουλές στη γυναίκα
Ο Άγιος Κοσμάς είναι ο πρώτος στην ιστορία του νεώτερου Ελληνισμού, που μίλησε για τα δικαιώματα της γυναίκας, ζήτησε τη χειραφέτησή της και την κήρυξε τολμηρά στους ορεσίβιους της Ηπείρου και Αλβανίας, αν και αυτή του η στάση τον έφερε σε σύγκρουση με τις επικρατούσες ιδέες και συνήθειες της τότε ανδροκρατούμενης κοινωνίας, σε μια εποχή που η γυναίκα δεν είχε καμιά κοινωνική υπόσταση, η θέση της ήταν πολύ υποτιμητική, περνούσε ως κατώτερο ον, ως κάτι που έπρεπε να δουλεύει για τον άνδρα, χωρίς θέληση και γνώμη, κυριολεκτικά σκλάβα του συζύγου της. Εκτεθειμένη σε όλους τους κινδύνους, απροστάτευτη από κάθε πλευρά, είχε μόνο υποχρεώσεις και κανένα δικαίωμα. Η Ελληνίδα της σκλαβιάς, «γεωργούσα την γην και παν άλλο βαρύ έργον μετερχομένη ως δούλη», γράφει ο Π. Αραβαντινός, αποτελούσε αντικείμενο της πιο απάνθρωπης ηθικής καταπίεσης και κοινωνικής εκμετάλλευσης.
Μεγάλη τιμή, το ότι η γυναίκα αξιώθηκε να γίνει μητέρα του Θεού. «Εγεννήθη ο Κύριος, αδελφοί μου, από γυναίκα δια να ευλογήση την γυναίκα» και εξυψώνοντας το γάμο, «εγεννήθη ο Κύριος από αρραβωνιασμένην, δια να ευλογήση τον γάμον, επειδή και η αρραβώνα είναι αρχή του γάμου, …και να προτιμήσης να χάσης την ζωήν σου και το κεφάλι σου, παρά να καταπατήσης την τιμήν του ανδρός σου».
Στολίδι για τη γυναίκα θεωρεί «την εντροπήν», δηλαδή την αιδώ και τη σωφροσύνη: «Δια τούτο, χριστιανές μου, όσον και αν ημπορείτε να είσθε σκεπασμένες και να έχετε εντροπήν και ταπείνωσιν, να φαίνεσθε ωσάν άγγελοι, διατί, οπόταν μία γυναίκα δεν σκεπάζεται, φανερώνει πως δεν είναι ευχαριστημένη με τον άνδρα της, αλλά θέλει άλλους. Μα όταν σκεπάζεται, δείχνει πως ευχαριστεί τον Θεόν, οπού της εχάρισε τον άνδρα της και δεν θέλει να την ιδή άλλος» και «Γυναίκα, να φεύγης από ξένον άνδρα, καθώς το φίδι». Σε άλλη Διδαχή παρομοιάζει «την εντροπήν» της γυναίκας με μάλαμα: «Δια τούτο εστόλισεν ο πανάγαθος Θεός τον άνδρα και την γυναίκα με την εντροπήν και η εντροπή να τους φυλάγη από κάθε αμαρτίαν, μα περισσότερον την γυναίκα. Δια τούτο, χριστιανές μου και θυγατέρες του Χριστού μας, όσον ημπορείτε να είστε σκεπασμένες με την εντροπήν, να φαίνεσθε ωσάν μάλαμα».
Συμβουλεύει ο Άγιος τις γυναίκες: «Να πρεσέχετε, χριστιανές μου, οι γυναίκες, όσον είναι δυνατόν να φυλάγετε τα προστάγματα του Θεού και να μην κάμνετε το θέλημα του διαβόλου. Και αν τύχη καμμίαν φοράν και σφάλετε ως άνθρωποι εις το κακόν, να μην παρακινάτε και τους άνδρας σας καθώς και η Εύα». Ο Πατροκοσμάς θεωρούσε τη γυναίκα θεμέλιο του σπιτιού και της κοινωνίας, την ήθελε να είναι σε αρμονική συνύπαρξη με τη φύση της, το συναισθηματικό της κόσμο, τις Παραδόσεις της Φυλής. Γι’ αυτό συνιστούσε προσοχή στη συμπεριφορά και στην όλη ζωή της, για να είναι σωστό πρότυπο και παράδειγμα για τα παιδιά της, καμάρι για τον άνδρα της, στολίδι για το σπίτι της και την κοινωνία ολόκληρη.
Κυρίες και κύριοι. Οι Διδαχές του Αγίου Κοσμά είναι διαχρονικές. Δεν ήταν μόνο για τους υπόδουλους ραγιάδες του 18ου αιώνα, αλλά για όλους μας και στον 21ο αιώνα. Ο πόθος και η λαχτάρα του να αναστηθεί το Γένος μας και να μεγαλουργήσει ξανά, του έδιναν τη δύναμη να διδάσκει, να νουθετεί, να συμβουλεύει, να ιδρύει σχολεία, να αγωνίζεται για τη διάσωση της Ελληνικής γλώσσας, να αγωνίζεται για την Ελληνική οικογένεια και να βρίσκει λύσεις στα μύρια προβλήματά της. Και σήμερα που η πατρίδα μας περνά μια δύσκολη περίοδο, σήμερα που δεν μας ταλανίζει μόνο η οικονομική κρίση, αλλά ιδιαίτερα η κρίση των αξιών που χάθηκαν από την κοινωνία, από το σχολείο και από την Ελληνική οικογένεια, ο λόγος του Πατροκοσμά πρέπει να μας προβληματίσει. Όπως έλεγε ο Άγιος, ας διδάξουμε τις αξίες στα παιδιά μας, ας τους μάθουμε να πιστεύουν βαθιά στο Θεό και στην Εκκλησία Του, να τιμούν την οικογένειά τους και να παίρνουν τα σωστά παραδείγματα μέσα σ’ αυτή από τους γονείς τους, να αγωνίζονται για τη μάθηση και τη γνώση, να σέβονται τον εαυτό τους, την οικογένειά τους, το σχολείο τους, τους δασκάλους και μεγαλυτέρους τους. Και θα βγούμε τότε από την κρίση, αφού εμείς πρώτοι δώσουμε αξία σ’ αυτά που έχουμε, γιατί, μη ξεχνάμε, η Ελλάδα μέλλει να ζήσει και θα ζήσει.
Βιβλιογραφία
- Ι. Ξυροτύρης, Μάνα και αγωγή, Θεσ/νίκη 1955, σελ. 11.
- Ι. Μενούνος, Κοσμά του Αιτωλού Διδαχές και βιογραφία, ό. π. Διδαχή Α1, Διδαχή Α2, Διδαχή Β1, Διδαχή Β2, Διδαχή Γ΄, Διδαχή Ε΄, σελ. 130.
- Μ. Γκιόλιας, Ο Κοσμάς Αιτωλός και η εποχή του, ό. π. σελ. 91, επίσης NomikosVaporis, FatherKosmastheApostleofthepoor, BrooklineMassachusetts, σελ. 6.
- Ιωάννης Χρυσόστομος, J. P. Μigne, PatrologiaGraeca, ό. π. τόμος 56, σελ. 547.
- Β. Χαρώνης – Ο. Λανάρα, Παιδαγωγική ανθρωπολογία Ι. Χρυσοστόμου, ό. π. τόμος Α΄, σελ. 702.
- Γρηγόριος Θεολόγος, J. P. Μigne, PatrologiaGraeca, ό. π. τόμος 35, σελ. 861.
- Μ. Μαμασούλα, Πατροκοσμάς, ιερουργός του λόγου και της πράξης, Αγρίνιο 2009.
Συμβουλές στα παιδιά
Ως σύμβουλος της οικογένειας και βαθύς ψυχολόγος ο Πατροκοσμάς συμβουλεύει και τα παιδιά, πώς να φέρονται και να τιμούν τους γονείς τους: «Τα παιδιά, παιδιά μου, όσον ημπορείτε να τιμάτε τον πατέρα σας και την μητέρα σας, ζώντας και απεθαμένους. Το παιδί οπού δεν τιμά τον πατέρα του και την μητέρα του, το θανατώνει ο Θεός παράκαιρα και το βάνει εις την Κόλασιν. Εις το καλό πάλιν σε λέγω, παιδί μου, να ακούης τους γονείς σου και όχι εις το κακόν. Έτυχε ο πατέρας σου και αρνήθη τον Χριστόν και επήγε με τον διάβολον, σε παρακινεί και εσένα να αρνηθής τον Χριστόν; Όχι, αλλά να κάμης καθώς έκαμε και ο Αβραάμ. Τον έστειλεν ο πατέρας του ο Θάρρας ο ειδωλολάτρης να του φέρει ένα πρόβατο να το κάμη κουρμπάνι εις τα είδωλα και εις την στράτα οπού επήγαινε ο Αβραάμ εστοχάσθη με το λογισμό του και είπε: Το πρόβατον είναι ζωντανόν και είναι καλύτερο από τα είδωλα οπού είναι άψυχα. Στοχάζεται πάλιν και λέγει: Όλος ετούτος ο κόσμος, οπού στέκει πάντοτε καινούργιος τόσους χρόνους, τάχα δεν είχε αφέντη; Και διατί ο πατέρας μου να προσκυνά είδωλα κωφά και αναίσθητα και να μη προσκυνά τον αληθινόν Θεόν οπού εποίησε τον ουρανόν και την γην, την θάλασσα και τα πάντα; Και ευθύς ήκουσε φωνήν ουρανόθεν ο Αβραάμ οπού του έλεγεν άγγελος Κυρίου: Αβραάμ, καλή είναι η γνώμη σου και πήγαινε εις την Γην της Επαγγελίας και κάθισε εκεί έως να σου ειπώ τι έχεις να κάμης, διατί, αν πηγαίνης οπίσω εις τον πατέρα σου να του ειπής αυτά τα λόγια οπού εστοχάσθης, εκείνος σε θανατώνει. Μόνον φεύγε. Έτσι επήγεν ο Αβραάμ και τον ηξίωσεν ο Θεός και έγινεν υπέρπλουτος, ωσάν βασιλεύς, και ευλόγησεν ο Θεός το σπέρμα του».