25η Μαρτίου 2012
«Κρυφό Σχολειό: Μύθος ή αλήθεια;»
«Στην διάρκεια της τουρκοκρατίας η Εκκλησία κατόρθωσε να επιβιώσει. Και όσο η Εκκλησία επεβίωνε, το Έθνος δεν μπορούσε να πεθάνει», έγραψε ο μεγάλος βυζαντινολόγος του 20ου αιώνα, Στήβεν Ράνσιμαν.
Λέγονται και γράφονται κατά καιρούς διάφορα σχετικά με το «Κρυφό Σχολειό» της Τουρκοκρατίας. Ορισμένοι επιχείρησαν και επιχειρούν να αμφισβητήσουν την ύπαρξή του, να κλονίσουν μια πεποίθηση στερεά ριζωμένη στην συνείδηση του λαού μας. Και είναι προφανές ότι οι περισσότεροι από τους αμφισβητίες -αν όχι όλοι- έχουν ως στόχο την βαθύτερη αμφισβήτηση του ρόλου και της προσφοράς της Ορθοδόξου Εκκλησίας μας κατά την περίοδο της μακραίωνος δουλείας του γένους από τον οθωμανικό ζυγό. Ας δούμε ωστόσο από ποιον άρχισε να αμφισβητείται η ιστορική πραγματικότητα του κρυφού σχολείου. Ο Άλκης Αγγέλου στο βιβλίο του “Το κρυφό σχολειό: Το χρονικό ενός μύθου”, επιχείρησε να ανατρέψει την ιστορική αλήθεια στηριζόμενος στο έργο του γερμανού φιλόλογου MartinCrusius, Tourcagraecia του 1584!!! Όμως μάλλον δεν πρόσεξε καλά ο Αγγέλου την πηγή του, γιατί ο ίδιος ο Crusius μεταξύ άλλων αναφέρει εκ μέρους των Ελλήνων και τα ακόλουθα ”παράπονα” για την εκπαιδευτική πολιτική των Οθωμανών Τούρκων: ”Σοφίαν γαρ ή μαθήματα, δούλοι όντες, ουκ έχομεν” και “…σοφίας εστερήθημεν βαρβαρωθέντες εν βαρβάροις χρόνοις”. Θεωρούμε, λοιπόν χρήσιμο να καταθέσουμε ορισμένα στοιχεία και να ξεκαθαρίσουμε δια ολίγων μερικές ασάφειες που ίσως προκαλούν απορίες.
Το κρυφό σχολειό ήταν μια ιστορική κατάσταση που όχι μόνον υπήρξε, αλλά αφορούσε όλη την τουρκοκρατία και όχι μόνον τους «σκοτεινούς αιώνες» της «πρώτης» τουρκοκρατίας, όπως νομίζουν πολλοί μελετητές που αποδέχονται την ύπαρξή του. Το κρυφό σχολειό τέμνει κάθετα όλη την περίοδο της τουρκοκρατίας, φτάνοντας μέχρι το τέλος του 18ου αιώνα, όπως μας αποκαλύπτουν οι μαρτυρίες του Μάρκου Δραγούμη και του Φωτάκου, και μέχρι τις παρυφές του 20ου αιώνα, σύμφωνα με την μαρτυρία του Ρενέ Πυώ. Τηρουμένων των αναλογιών, ”κρυφά σχολειά” λειτουργούν και σήμερα στις ”αλύτρωτες ελληνίδες πατρίδες” της Τουρκίας, από τους κρυπτοχριστιανούς, οι οποίοι εξισλαμίστηκαν βιαίως μετά το 1922.
Πρέπει να σημειώσουμε πως τα κρυφά σχολεία ήταν κυρίως σχολεία της στοιχειώδους παιδείας, αλλά στην ύστερη τουρκοκρατία υπήρχαν κρυφά σχολειά και της ανώτερης παιδείας. Ναι, μεν, για λόγους θρησκευτικούς και διοικητικούς οι Οθωμανοί Σουλτάνοι παρεχώρησαν προνόμια και έδειξαν ένα βαθμό ανοχής προς τους Ρωμηούς υπηκόους τους, όμως υπήρξαν περίοδοι και περιοχές, στις οποίες δεν τηρήθηκαν οι υποσχέσεις αυτές. Δεν μπορούμε να ομιλούμε για μια ενιαία τουρκοκρατία στον χρόνο και τον χώρο. Σε μια αχανή αυτοκρατορία και μάλιστα υπό τις συνθήκες διοικήσεως και επικοινωνίας της εποχής εκείνης, η αυθαιρεσία των τοπικών μπέηδων και πασάδων ήταν φαινόμενο σύνηθες. Δεν είχαμε, λοιπόν, ομοιόμορφη εφαρμογή των θεμελιωδών αποφάσεων περί θρησκείας και παιδείας των Ορθοδόξων Ελλήνων. Οι αποφάσεις αυτές καταστρατηγήθηκαν ή αλλοιώθηκαν σε διάφορες χρονικές περιόδους και σε διάφορες επαρχίες και τοπικές διοικήσεις (βιλαέτια).
Ειδικά τους δύο πρώτους αιώνες, οι οποίοι ήταν η εποχή του «παχυτάτου σκότους», η μόνη σχεδόν μορφή σχολείου που υπήρχε στον υπόδουλο Ελληνισμό ήταν το κρυφό σχολειό. Γιατί, ενώ καθ’ όλην αυτήν την περίοδο δεν αναφέρονται παρά ελαχιστότατα σχολεία σ’ όλη την αυτοκρατορία, στις χιλιάδες εκκλησίες των ελληνικών πόλεων και χωριών και παπάδες υπήρχαν, που λειτουργούσαν σ’ αυτές, και ψάλτες που έψελναν, αλλά και γραμματικοί που συνέτασσαν όλα τα απαραίτητα έγγραφα της κάθε κοινότητας, με πρώτες και καλύτερες τις φορολογικές καταστάσεις. Όλοι αυτοί ήξεραν, έστω και στοιχειωδώς, να διαβάζουν και να γράφουν. Και επειδή δεν έχουμε την παραμικρή αναφορά για τα σχολεία στα οποία όλοι αυτοί οι χιλιάδες άνθρωποι μάθαιναν γράμματα, γίνεται φανερό πως ήταν σχολειά κρυφά. Διότι μόνον έτσι μπορεί να δικαιολογηθεί η μη διάσωση έστω και της πιο μικρής αναφοράς για την ύπαρξη και την λειτουργία τους.
Συμπεραίνουμε, λοιπόν, ότι τα Κρυφά Σχολειά ήταν απαραίτητα στους πρώτους δύο αιώνες της τουρκοκρατίας λόγω του κλίματος φόβου και τρόμου που επικρατούσε, στους δε επόμενους αιώνες, παρά την βελτίωση της οθωμανικής συμπεριφοράς, λειτούργησαν είτε για να δώσουν λύση απέναντι στην ανθελληνική και αντιχριστιανική τακτική ορισμένων Οθωμανών διοικητών, είτε για να διδάσκονται εκεί μαθήματα εθνικού φρονηματισμού με στόχο την εκπλήρωση των πόθων του Γένους.
Στη σημερινή μας εκδήλωση θα αποδείξουμε ότι το «κρυφό σχολειό» είναι αδιαμφισβήτητη ιστορική αλήθεια. Σ’ αυτό θα μας βοηθήσουν:
1. Οι μαρτυρίες αυτών που φοίτησαν ή δίδαξαν σε κρυφά σχολειά.
2. Οι μαρτυρίες ξένων που «κατέγραψαν» τα κρυφά σχολειά που είδαν ή άκουσαν να διηγούνται άλλοι.
3. Οι μαρτυρίες έγκριτων ιστορικών παλαιότερων & συγχρόνων που βασίζονται σε στοιχεία.
4. Πνευματικοί άνθρωποι των γραμμάτων & των τεχνών που εμπνεύστηκαν από το κρυφό σχολειό.
5. Τα τοπωνύμια «κρυφό σχολειό» που υπάρχουν σε όλο τον ελλαδικό χώρο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΑΓΩΝΙΣΤΩΝ ΤΟΥ 1821 & ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΚΡΥΦΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ
Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης διηγείται στον Τερτσέτη τα απομνημονεύματά του,
το 1846 και λέει: ”Εις τον καιρόν της νεότητος, όταν ημπορούσα να μάθω κάτι τι, σχολεία, ακαδημίαι δεν υπήρχαν… Το ψαλτήρι, το κτωήχι, ο μηναίος, άλλαι προφητείαι, ήσαν τα βιβλία όπου ανέγνωσα”.
Ο Στέφανος Κανέλος ήταν λόγιος, μεγάλη μορφή των γραμμάτων της εποχής του, διδάκτωρ Ιατρικής και υπήρξε προσωπικός φίλος του Αδαμαντίου Κοραή και του Ρήγα Φεραίου. Σε Επιστολή του ο Στέφανος Κανέλος στον γερμανό θεατρικό συγγραφέα Ίκεν το 1822, γράφει: ”Οι Τούρκοι εμπόδιζαν τα σχολεία αυστηρότερα και από τας εκκλησίας. Δια τούτο… [οι Γραικοί] επροσπαθούσαν νασυστένουν κοινά σχολεία κρυφίως, όπου και των πτωχών τα τέκνα ανεξόδως εδιδάσκοντο”
Ο Φώτιος Χρυσανθακόπουλος [Φωτάκος] ο υπασπιστής του Θόδωρου Κολοκοτρώνη στα Απομνημονεύματά του, το 1829, γράφει:
”Μόνοι των οι Έλληνες εφρόντιζον διά την Παιδείαν, η οποία συνίστατο εις το να μανθάνουν τα κοινά γράμματα [στοιχειώδης εκπαίδευση] και ολίγην αριθμητικήν ακανόνιστον. Εν ελλείψει δε διδασκάλου ο ιερεύς εφρόντιζεν περί τούτου. Όλα αυτά εγίνοντο εν τω σκότει και προφυλακτικά από τους Τούρκους”
Ο Γεώργιος Χασιώτης, κορυφαίος λόγιος του 19ου αι, φιλόλογος και ιδρυτής του Ελληνικού Λυκείου στην Κωνσταντινούπολη, ιστορικός της εκπαίδευσης, το 1881, επισημαίνει: ”Για μια μακρά περίοδο, η εκπαίδευση ήταν ασήμαντη. Την νύχτα, με το φως της σελήνης, λέει ένα λαϊκό τραγούδι, τα Ελληνόπουλα, αψηφώντας την τουρκική σκληρότητα, έτρεχαν στα σχολεία για να πάρουν από εκεί μερικά ράκη του αρχαίου πολιτισμού της πατρίδας τους. Και συχνά, μέσα στο σκοτάδι της νύχτας, ακουγόταν ο πνιχτός ήχος ενός σφυριού, που δούλευε για να χτιστεί ένα σχολείο”.
Ο Ιστορικός Ηλίας Βουτιερίδης, αναφέρει: ”Το Κρυφό Σχολειό καλλιεργούσε και δυνάμωνε την εθνική συνείδηση… Πνευματικό σκοτάδι, τα πρώτα χρόνια”
Ο Πεζογράφος Θανάσης Πετσάλης – Διομήδης, γράφει:”Οι δύο πρώτοι αιώνες ήταν ο καθαυτός καιρός του Κρυφού Σχολειού”
Ο Ιστορικός Σπύρος Λάμπρος, σε ένα από τα έργα του αναφωνεί: ”Ω! Πόσον ωραία ήσαν οι σεληνοφεγγείς νύκτες, καθ’ ας ο παις μετέβαινεν εις το σχολείον εν την εκκλησία!
Ο Ιστορικός Κωνσταντίνος Κολοβίνης, αναφέρει: ”Εις την Εκκλησίαν μας οφείλομεν το αληθώς σωστικόν Κρυφό Σχολειό”
Ο Ιστορικός Ιωάννης Μουρέλος, επισημαίνει: ”Η φυλή μας, σε σας Κρυφά Σχολειά, οφείλει την ανάστασή της”
Ο Χρήστος Στασινόπουλος, στο έργο του «Λεξικό Ελληνικής Επανάστασης του 1821» γράφει χωρίς φόβο και πάθος: ”Οι διωγμοί των Τούρκων τυράννων ανάγκαζαν τα Ελληνόπουλα να πηγαίνουν κρυφά σε μοναστήρια και εκκλησίες και σε σπηλιές και σε απόκρυφα μέρη να μαθαίνουν γράμματα, να παίρνουν το πρώτο φως της γνώσης. Οι χώροι αυτοί αποτελούσαν τα ”Κρυφά Σχολειά” της Τουρκοκρατίας”
Ο Διονύσιος Κόκκινος, Ιστορικός και Ακαδημαϊκός, συγγραφέας της Ιστορίας της Ελληνικής Επαναστάσεως, επισημαίνει:
”Κατά τους πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας, εις τα απομακρυσμένα μοναστήρια, καλόγεροι εδίδασκαν τα Ελληνόπουλα και βραδύτερον η Ελλάς γέμισε σχολεία. Ο παπάς κάτω από τα ράκη του ράσου του κρατεί το ψαλτήρι και πηγαίνει να μάθη τα παιδιά, που τον περιμένουν, να διαβάζουν. Το κρυφό σχολειό δεν είναι θρύλος. Το συνετήρησε παρά τας διώξεις, παρά την αξιοθρήνητον έλλειψιν παντός μέσου, παρά την φοβεράν πίεσι τόσων αμέσων αναγκών που θα ήτο φυσικόν να οδηγήσουν προς τον εξισλαμισμόν, ο βαθύτατος πόθος του τυραννουμένου έθνους να υπάρξη”.
Ο Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορικός του Νέου Ελληνισμού, στο πολύτομο έργο του «Ϊστορία του νέου Ελληνισμού» γράφει:
”Οι νάρθηκες – σχολεία των εκκλησιών ήταν οι πιο κατάλληλοι τόποι, όπου θα ταίριαζε να ζωγραφηθούν ανάμεσα στους χριστιανούς αγίους οι μορφές των μεγάλων ειδωλολατρικών σοφών, προδρόμων του χριστιανισμού, συνήθεια παλιά βυζαντινή… Άραγε η τόνωση της παλιάς αυτής συνήθειας κατά τους αιώνες της τουρκοκρατίας οφείλεται σε μια λατρεία των ένδοξων προγόνων από τους ξεπεσμένους επιγόνους, σ’ ένα ρευστό και αδιαμόρφωτο ακόμη εθνικό κίνητρο”.
Και ο Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος,Ακαδημαϊκός, καθηγητής Φιλοσοφίας,
Ιστορικός, Πολιτικός, διακηρύττει και αποστομώνει τους αρνητές του κρυφού σχολειού: ”Οι Τούρκοι ούτε ίχνος παιδείας άφηκαν… με την ελπίδα να λησμονήσουν οι Έλληνες τα πάντα και να εκτουρκευθούν. Η εκκλησία κρυφώς και συνωμοτικώς ανέλαβε να διατηρήσει ”σαν σπίθα κρυμμένη στη στάχτη” την παιδεία του Έθνους” και σε άλλο σημείο, ”Ο Δούρειος Ίππος δια την κάθαρσιν ήτο η Ορθοδοξία, οι κοινότητες, το Κρυφό Σχολειό και ο εμπορικός στόλος των υπόδουλων Ελλήνων”.
Μαρτυρίες ξένων για το κρυφό σχολειό
Θα αναφέρουμε τί έγραφε σε επιστολή του ο Ρωμαιοκαθολικός Γκέρλαχ, πάστορας της Γερμανικής Πρεσβείας της Κωνσταντινουπόλεως το 1575. Αντιγράφουμε από το σπουδαίο σύγγραμμα του συγχρόνου μας Γερμανού Ρωμαιοκαθολικού κληρικού και Νεοελληνιστή Γκέρχαρντ Ποντσκάλσκι «Η Ελληνική Θεολογία επί Τουρκοκρατίας». Το εξέδωσε το 2005 το Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τραπέζης, Ελλάδας.
«Πουθενά σε ολόκληρη την Ελλάδα δεν ευδοκιμεί η μελέτη. Δεν υπάρχουν δημόσιες ακαδημίες ή καθηγητές, με εξαίρεση τα κοινά σχολεία, όπου διδάσκονται τα αγόρια ανάγνωση με το Ωρολόγιο, την Οκτώηχο, το Ψαλτήριο και άλλα βιβλία που χρησιμοποιούνται στις ακολουθίες. Ελάχιστοι όμως από τους ιερείς και τους μοναχούς κατανοούν πραγματικά αυτά τα βιβλία»
Να, λοιπόν, που ένας Γερμανός κληρικός του 16ου αιώνος, ο οποίος δεν είχε κανένα λόγο να κατασκευάζει μύθους υπέρ του Ορθοδόξου κλήρου, παραδέχεται σε επιστολή του προς τον Γερμανό λόγιο Μαρτίνο Κρούσιο, ότι οι μοναχοί και οι κληρικοί ήταν οι μόνοι που αγωνιζόντουσαν κατά την περίοδο εκείνη να μορφώσουν τα Ελληνόπουλα, παρά τα δικά τους μορφωτικά κενά.
Η Οθωμανική διοίκηση συνέχισε την ανθελληνική της τακτική, με ανυπαρξία στοιχειώδους εκπαιδεύσεως των Ελλήνων υπηκόων της και πολύ αργότερα, στις περιοχές που παρέμειναν αλύτρωτες υπό τον ζυγό των Τούρκων.O Γάλλος δημοσιογράφος Ρενέ Πυώ ήταν το 1913 ανταποκριτής της παρισινής εφημερίδας Καιροί, και το 1914 δημοσίεψε τις ανταποκρίσεις του από την απελευθερωμένη Ήπειρο. Ο Πυώ ακολούθησε το 1913 τον Ελληνικό Στρατό που απελευθέρωσε την ενιαία Ήπειρο και διηγείται τί άκουσε σχετικά με την Τουρκοκρατία στο Αργυρόκαστρο στο βιβλίο του «Δυστυχισμένη Βόρειος Ήπειρος» (ελληνική έκδοση ΤΡΟΧΑΛΙΑ):
«Κανένα βιβλίο τυπωμένο στην Αθήνα δεν γινόταν δεκτό στα σχολεία της Ηπείρου. Ήταν επιβεβλημένο να τα προμηθεύονται όλα από την Κωνσταντινούπολη. Η Ελληνική Ιστορία ήταν απαγορευμένη, Στην περίπτωση αυτή λειτουργούσαν πρόσθετα κρυφά μαθήματα, όπου ο νεαρός Ηπειρώτης μάθαινε για τη μητέρα πατρίδα, διδασκόταν τον εθνικό της ύμνο, τα ποιήματά της και τους ήρωές της»
Ένας Γάλλος πολεμικός ανταποκριτής καταγράφει χωρίς φόβο και πάθος την τουρκική πολιτική στον τομέα της παιδείας στις αρχές του προηγουμένου αιώνος. Κρυφά μαθήματα για τα ελληνόπουλα του 20ου αιώνα. Αυτή είναι η αλήθεια, την οποία οι δήθεν προοδευτικοί θέλουν να αγνοούν. Τη μαρτυρία του Ρενέ Πυώ για την ιστορική αλήθεια του κρυφού σχολειού επικαλούνται ο Ομότιμος καθηγητής κλασικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Φάνης Κακριδής, ο Πολιτικός Επιστήμων και συγγραφέας Κωνσταντίνος Χολέβας, ο ιστορικός και συγγραφέας Σαράντος Καργάκος και πολλοί άλλοι σύγχρονοι, υποστηρικτές της ιστορικότητας του κρυφού σχολειού.
Ο Φάνης Κακριδής συγκεκριμένα γράφει: «Δεν είμαι ειδικός· δεν ξέρω καν αν οι Ιστορικοί μας τις έχουν ήδη εκμεταλλευτεί τις άμεσες και σημαντικές πληροφορίες που δίνουν οι ανταποκρίσεις του Puaux και οι πολύτιμες φωτογραφίες του, υποθέτω ναι. Όμως η συγκεκριμένη μαρτυρία βλέπω να αντιστοιχεί απόλυτα στην ιστορική αλήθεια για το Κρυφό σχολειό, όπως την φανταζόμουν. Πίστευα ότι πρέπει να κρύβεται κάποια αλήθεια πίσω από τις λαϊκές διηγήσεις που ακούει κανείς συχνά από τους Καλογέρους ή την Εκκλησάρισσα, όταν επισκεφτεί, τη Μονή των Φιλανθρωπινών στο Νησί, της λίμνης των Ιωαννίνων κι άλλους πολλούς παρόμοιους τόπους. Οτι δεν υπάρχουν ρητές μαρτυρίες, σύγχρονες με τη λειτουργία του Κρυφού σχολειού, το θεωρούσα πολύ φυσικό: ποιος και γιατί θα κατάγραφε στα χρόνια της δουλείας μια πατριωτική πράξη, που γινόταν άτυπα κι εθελοντικά πίσω από την πλάτη της τουρκικής εξουσίας;»
Yπάρχει για τους πλέον δύσπιστους η καταγραφή των ιστορικών γεγονότων από τον CharlesTuckermann, τον πρώτο Αμερικανό Πρόξενο στην Αθήνα (1867-1874). Στο έργο του «Οι Έλληνες της σήμερον» (Ελληνική μετάφραση Αντωνίου Ζυγομαλά. Αθήνα 1877) ο Αμερικανός διπλωμάτης γράφει μεταξύ άλλων:
«Φεγγαράκι μου λαμπρό, φέγγε μου να περπατώ, να πηγαίνω στο σχολειό, να μαθαίνω γράμματα του Θεού τα πράγματα». Τοιούτον περίπου ήτο το άσμα, όπερ ετραγώδουν οι Ελληνόπαιδες, πορευόμενοι εν καιρώ νυκτός εις το σχολείον επί τουρκοκρατίας. Το άσμα τούτο είναι γνωστόν εις πάντα Έλληνα νυν ως και πρότερον, και οι πατέρες δεικνύοντες εις τα τέκνα των την σελήνην, επαναλαμβάνουσι τους στίχους τούτους, αφηγούμενοι αυτοίς πόσον τοις εχρησίμευσεν αύτη κατά τους σκοτεινούς χρόνους της Οθωμανικής κυριαρχίας. Μη επιθυμούντες, έστω και κατ’ ελάχιστον, να ερεθίσωσι τους δεσπότας αυτών δυναμένους να παρακωλύσωσιν τας προς ιδίαν παίδευσιν προσπαθείας των, οι παίδες ουχί δε σπανίως και αυτοί οι πατέρες, εφοίτων δια νυκτός και κρύφα εις την οικίαν του διδασκάλου, όπως εξακολουθήσωσι τας σπουδάς των». Προφανώς, ο Αμερικανός Πρόξενος καταγράφει την προφορική παράδοση, που είχε ακούσει από πολλούς συνομιλητές του στην ελεύθερη πλέον Ελλάδα, πολλοί εκ των οποίων είχαν πατέρα ή παππού, που εμαθήτευσε σε Κρυφό Σχολειό. «Το Κρυφό Σχολειό δεν είναι θρύλος…»
Η λειτουργία των κρυφών σχολειών
Η λειτουργία των κρυφών σχολειών (Τόπος – χρόνος – δάσκαλοι – βιβλία)
Το κρυφό σχολειό, είναι μοναδική και ανεπανάληπτη περίπτωση στην πνευματική ιστορία όλων των λαών.
«Οι Τούρκοι», γράφει ο Ιάκωβος Ρίζος Νερουλός- απαγορεύουν αυστηρότατα την ίδρυση δημόσιων σχολείων από φόβο μήπως οι Χριστιανοί, μορφωνόμενοι, γίνουν δούλοι δυσκολοκυβέρνητοι κι επικίνδυνοι». Η λαχτάρα όμως για γράμματα αποδείχτηκε ισχυρότερη από τις όποιες απαγορεύσεις. Οι Ραγιάδες διασκεύασαν σε ξωκλήσια, μονές και ξέμακρα σπίτια ειδικούς υπόγειους χώρους, φροντίζοντας πάντα να υπάρχει κι ένα κρυφό παραπόρτι απ’ όπου τα παιδιά θα μπορούσαν να διαφύγουν σε ώρα κινδύνου. Σ αυτούς τους χώρους οι μικροί και μεγάλοι μαθητές κάθονταν διπλοπόδι γύρω γύρω, στο χώμα ή απάνω σε πέτρες, μες στο σκοτάδι, που δύσκολα μπορούσε να το διαλύσει το αναμμένο κερί, κι άκουγαν με το ένα αυτί τους τον δάσκαλο, έχοντας το άλλο στραμμένο έξω, στη νύχτα και την ανάσα της, μήπως αφουγκραστούν ύποπτο θόρυβο. Ήταν η μυστική παιδεία, η νυχτερινή, το κρυφό σχολειό, μοναδική και ανεπανάληπτη περίπτωση στην πνευματική ιστορία όλων των λαών.
Τα προβλήματα, οι κίνδυνοι και οι φόβοι είχαν ως αποτέλεσμα η διδασκαλία να μην είναι πάντοτε συνεχής, οι ώρες της να παραλλάζουν κάθε φορά και οι τόποι συγκέντρωσης να μετατοπίζονται. Οι συνθήκες γίνονταν ομαλότερες όσο τα σχολεία βρίσκονταν ορεινότερα, στις ημιανεξάρτητες περιοχές. Τα παιδιά ούτε από τον κίνδυνο εμποδίζονταν, ούτε από τις κουραστικές οδοιπορίες και το ξενύχτι, κι ας έπαιζαν το κεφάλι τους για πέντε «κολλυβογράμματα». Γι’ αυτό και δε δίσταζαν να εκτεθούν σε περιπέτειες, όταν το σχολείο ήταν κρυφό ή μακρινό. Δε δίσταζαν να ταλαιπωρούνται με οδοιπορίες στο κρύο και στο σκοτάδι. Να στραβώνονται με το λιανοκέρι και να καταπονούνται σε κάθε είδους στερήσεις και μόχθους. Έφταναν στο υγρό μπουντρούμι τους με προθυμία κι ήταν ευτυχισμένα όταν υπήρχε φεγγάρι να φωτίζει τον δρόμο τους.
Δάσκαλοι ήταν συνήθως οι παπάδες και οι καλόγεροι. Κάποιοι απ’ αυτούς είχαν μάθει τα λίγα γράμματα σε κάποιο κρυφό σχολείο και αυτές τις υποτυπώδεις γνώσεις με ζήλο μετέδιδαν στις επόμενες γενιές. Κάποιοι όμως από τους δασκάλους ιερωμένους ήταν μορφωμένοι, είχαν φοιτήσει σε ανώτερα για την εποχή σχολεία και σχολές, μερικοί και στο εξωτερικό και ήταν οι ίδιοι που δίδασκαν και στα φανερά σε σχολεία ονομαστά, που οι Τούρκοι είχαν επιτρέψει. Βέβαια, όπως κατέδειξαν οι μαρτυρίες, κατά την ύστερη τουρκοκρατία κρυφά δεν ήταν μόνον τα στοιχειώδη σχολεία της εκκλησίας, όπου τα παιδιά μάθαιναν τα λίγα κολλυβογράμματα από ολιγογράμματους ιερείς, αλλά ακόμη και τα ανώτερα σχολεία, τα λεγόμενα Ελληνικά, όπου δίδασκαν μορφωμένοι δάσκαλοι.
Οι γυναικωνίτες και οι νάρθηκες των εκκλησιών ήταν οι συνηθέστεροι τόποι διδασκαλίας. Δεν υπήρχαν φυσικά ούτε τάξεις ούτε βιβλία. Όλα τα παιδιά ήταν μαζί, αρχάρια και μη, Χρησιμοποιούσαν ως διδακτικά, τα εκκλησιαστικά βιβλία, τον Απόστολο, το Ψαλτήρι, την Οκτώηχο, το Τριώδιο, τα Συναξάρια. Ένα από τα παιδιά διάβαζε το Ψαλτήρι και τα υπόλοιπα κρατούσαν το ίσο, ψαλμωδώντας τους φθόγγους της εκκλησιαστικής μουσικής, που συνόδευαν με ρυθμικές κινήσεις του κορμιού τους, μπρός πίσω. Η ανάγνωσή τους ήταν μια μηχανική απομνημόνευση. Αποστήθιζαν με τον καιρό λέξεις, που μόνο εκ των υστέρων μάθαιναν να συλλαβίζουν, χάρις στις πινακίδες. Η πινακίδα ήταν ένα χαρτί που το δίπλωναν πολλές φορές χωρίς να το κόψουν, σημειώνοντας σε κάθε σελίδα κι ένα γράμμα, μια συλλαβή ή μια λέξη. Ο βαθμός της προόδου κάθε μαθητή κρινόταν από το εκκλησιαστικό βιβλίο που ήταν σε θέση να αντιμετωπίσει.
Η άμυνα του Γένους συντελέστηκε αυτενεργά και αυθόρμητα με την ανάγνωση των λειτουργικών βιβλίων. Βιβλία, που δεν ήταν φορτισμένα μόνο με βαθύ πνευματικό περιεχόμενο, αλλά δονούσαν συνάμα τις ψυχές με τις φιλελεύθερες, εθνικές και επαναστατικές τους ιδέες. Ο καθηγητής Δημήτριος Λουκάτος «πατριωτικά τραγούδια της σκλαβιάς» αποκαλεί τα τροπάρια, που συνήθιζαν να σκλαβωμένα ελληνόπουλα να διαβάζουν, να αναλύουν, να τραγουδούν. Στο έργο του «Εθνική Περισσυλογή, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», γράφει: «Από την υμνογραφία ιδιαίτερα, τα τροπάρια και οι ύμνοι, που είναι πολλοί και επαναλαμβάνονται, και ο λαός μπορεί να συμμετέχει ελεύθερα στην ψαλτική τους, ήταν φυσικό να γίνουν εύκολα κτήμα του και έτσι να αποτελέσουν παρακαταθήκη μουσικής και ‘‘καλλιτεχνικής’’ μορφώσεως για τους ολιγαρκείς υποδούλους προγόνους μας».
Οι υπόδουλοι ραγιάδες έδιναν στα γράμματα ένα ανθρωπιστικό περιεχόμενο. Μόλις τα παιδιά έπαυαν να ψελλίζουν, έγραψεν ο Αλέξανδρος Ελλάδιος, τα στελναν στην κοντινότερη εκκλησία να μάθουν γράμματα. Έστω και ανορθόγραφα, υπηρέτησαν τη διακίνηση των φυλετικών τους στοιχείων και κατέγραψαν την προφορική δημοτική τους παράδοση. Η παιδευτική τους δίψα, έμφυτη και παντοδύναμη, επισημοποιείται αδιάψευστη στο δημοτικό τραγούδι. Φεγγαράκι μου λαμπρό Φέγγε μου να περπατώ… Ακόμα και στα κάλαντα, εκείνο που ζητούν απ’ τον Άη-Βασίλη είναι να μάθουν γράμματα: Αφού ηξεύρεις γράμματα, Πες μας την αλφαβήτα!
Εκείνο όμως που έχει βαρύτερη σημασία είναι πως η παιδευτική αυτή δίψα των σκλαβωμένων Ελλήνων αποβλέπει αποκλειστικά στη μάθηση. Είναι ασύνδετη με οποιαδήποτε πρακτική βλέψη και άσχετη με οποιαδήποτε επαγγελματική αποκατάσταση. Εκείνο που λαχταρούσαν ήταν «να γίνουν άνθρωποι». Το κρυφό σχολειό αποτελεί ένα συγκινητικό προστάδιο μέσ’ από τις ελλείψεις του οποίου η λαϊκή διαίσθηση διαμόρφωσε τη συνείδηση για την ανάγκη μιας στερεώτερης κατάρτισης. Έτσι η υποπαιδεία προωθήθηκε σε παιδεία, αναβαθμιζόμενη από τα «κολλυβογράμματα» στα «κοινά γράμματα». Πολλοί μαθητές που είχαν μεγάλο πόθο για γνώση συνέχιζαν με πολλές δυσκολίες και στερήσεις σε ανώτερα σχολεία, σχολές ή Ελληνομουσεία, όπως ό Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός.
Τα κρυφά σχολειά ήταν Σχολεία, που γαλούχησαν τους αγωνιστές της Ελευθερίας, Σχολεία που έθρεψαν το πνεύμα και την ψυχή, Σχολεία που ασκούσαν βαθύτατη επίδραση και δημιουργούσαν βιώματα και πυρπολούσαν τις ψυχές. Σχολεία που σμίλεψαν το ήθος και τις αξίες των γενεών που πάλεψαν και δημιούργησαν το Εικοσιένα.
ΤΟ ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ Ιωάννη Πολέμη
Απ΄ έξω μαυροφόρα απελπισιά, πικρής σκλαβιάς χειροπιαστό σκοτάδι,
και μέσα στη θολόκτιστη εκκλησιά, στην εκκλησιά, που παίρνει
κάθε βράδυ την όψη του σχολειού,
το φοβισμένο φως του καντηλιού τρεμάμενο τα ονείρατα αναδεύει,
και γύρω τα σκλαβόπουλα μαζεύει.
Εκεί καταδιωγμένη κατοικεί του σκλάβου η αλυσόδετη πατρίδα!
Βραχνά ο παπάς, ο δάσκαλος εκείθεριεύει την αποσταμένη ελπίδα με λόγια μαγικά!
Εκεί η ψυχή πικρότερο αγροικά τον πόνο της σκλαβιάς της,
εκεί βλέπει τι έχασε, τι έχει, τι της πρέπει.
Κι απ’ την εικόνα του Χριστού ψηλά, που εβούβανε τα στόματα των πλάνων,
και ρίχνει και συντρίβει και κυλά στην άβυσσο τους θρόνους των τυράννων,
κι από τη σιγαλιά, που δένει στο λαιμό πνιγμού θηλιά,
κι απ’ των προγόνων τ’ άφθαρτα βιβλία, που δείχνουν τα πανάρχαια μεγαλεία,
ένας ψαλμός ακούεται βαθύς, σα μελωδίες ενός κόσμου άλλου,
κι ανατριχιάζει ακούοντας καθείς προφητικά τα λόγια του δασκάλου
με μια φωνή βαριά: «Μη σκιάζεστε στα σκότη! Η λευθεριά,
σαν της αυγής το φεγγοβόλο αστέρι, της νύχτας το ξημέρωμα θα φέρει».
Τοπωνύμια, σημαντικές αποδείξεις για το “κρυφό σχολειό”
Πριν αναφερθούμε στα τοπωνύμια θα δούμε το “κρυφό σχολειό” πως ενέπνευσε την τέχνη.
“Το κρυφό σχολειό”, πίνακας του Ν. Γύζη.Ο ομώνυμος πίνακας του Γύζη αναπαριστά ένα κρυφό σχολείο, όπως το φαντάστηκε ο καλλιτέχνης, και φιλοτεχνήθηκε το 1886. Το έργο ανήκει στις συνθέσεις ηθογραφικού χαρακτήρα του Γύζη, του οποίου ο συμβολισμός δίνεται από τον ίδιο, σε επιστολή του, όπου σημειώνει χαρακτηριστικά: «Δια του υπογείου, της κλειστής θύρας και παραθύρου και δια του ωπλισμένου νέου, εσκέφθην να παραστήσω την εποχήν εκείνην της Ελλάδος, ότε επί Τουρκοκρατίας ήσαν αυστηρώς απηγορευμένα τα σχολεία και μόνον εν κρυπτώ ελειτούργουν». Εικάζεται πως η πηγή έμπνευσης του Γύζη συνδέεται με τη γενέτειρά του, την Τήνο, όπου ένα μικρό μοναστήρι της Αγίας Τριάδας ήταν γνωστό ως «Το Κρυφό Σχολειό»
Σχετικός είναι και ο πίνακας του Ν. Γύζη «Ο μοναχός και το παιδί». Ο μοναχός, ο δάσκαλος της εποχής της Τουρκοκρατίας, κρατά στο χέρι του ένα φλυτζάνι καφέ και εξηγεί κάτι στο παιδί με τ’ ανοιγμένο βιβλίο στο σπίτι όπου βρέθηκε.
Από το κρυφό σχολειό εμπνέεται ο ποιητής Ι. Πολέμης & γράφει το ομώνυμο ποίημα: «Απέξω μαυροφόρα απελπισιά… και μέσα στη θολόκτιστη εκκλησιά, στην εκκλησιά, που παίρνει κάθε βράδυ την όψη του σχολειού, το φοβισμένο φως του καντηλιού τρεμάμενο τα ονείρατα αναδεύει, και γύρω τα σκλαβόπουλα μαζεύει».
Το κρυφό σχολειό, κέρινα ομοιώματα στο Μουσείο Βρέλλη στα Γιάννενα Το κρυφό σχολειό, αναπαράσταση με κέρινα ομοιώματα στην Αγία Παρασκευή Μάνδρας Θέρμου
Το γνωστό από τα παιδικά μας χρόνια Ποίημα – τραγούδι
Φεγγαράκι μου λαμπρό, φέγγε μου να περπατώνα πηγαίνω στο σχολειό, να μαθαίνω γράμματα, γράμματα σπουδάγματα, του Θεού τα πράγματα. Αποδεικνύει την ύπαρξη του κρυφού σχολειού.
Τοπωνύμια Αδιάψευστοι μάρτυρες για το “Κρυφό Σχολειό” είναι τα τοπωνύμια. Στην Πελοπόννησο, στην Κρήτη, στη Βοιωτία, στις Κυκλάδες, στην Ήπειρο, στη Μακεδονία, στη Μικρά Ασία, παντού όπου έζησε ο Ελληνισμός διασώζεται ακόμη το τοπωνύμιο “Κρυφό Σχολειό”.
Σε διάφορες γωνιές του Ελληνισμού διατηρείται άσβεστη η παράδοση και ζωντανή η μνήμη ότι «κάποτε εδώ λειτουργούσε το Κρυφό Σχολειό». Ο ακούραστος ερευνητής Τάσος Γριτσόπουλος στο βιβλίο του «Σχολή Δημητσάνης» επισημαίνει: «Ακριβώς τα λανθάνοντα, αλλά πάντοτε παρόντα στοιχεία ταύτα ανεύρεν εις την συνείδησιν του Έθνους ο Γύζης και εδημιούργησε τον περίφημο πίνακά του, το «Κρυφό Σχολειό».
Ο ιστορικός Σαράντος Καργάκος δηλώνει «Ότι είναι θρύλος δεν είναι ψέμα». Και συμπληρώνει: «Δεν είναι δυνατόν ένας ολόκληρος λαός να ψεύδεται».
ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ
“Κρυφό Σχολειό” στην Ιερά Μονή Μυρτιάς (Εισοδίων της Θεοτόκου) Αιτωλοακαρνανίας
Ιερά Μονή Βλοχού Αιτωλοακαρνανίας. Στα δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας λειτούργησε κρυφό σχολειό στο χώρο της Μονής & αργότερα ελεύθερη σχολή γραμμάτων
Ι. Μονή Αγίας Παρασκευής στη Μάνδρα Θέρμου. Αναφέρεται ότι ίσως σ’ αυτό το σχολείο έμαθε τα πρώτα γράμματα και ο Άγιος Κοσμάς
Στο Ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Ζυγό, όπου ήταν τότε το χωριό Παπαδάτες λειτούργησε κρυφό σχολειό. Στο ίδιο μέρος αργότερα ο Άγιος Κοσμάς ίδρυσε σχολείο.
Σταμνά Μεσολογγίου Άγιος Παντελεήμονας. Η είσοδος και η έξοδος του κρυφού σχολειού
Ιερά Μονή Παναγίας Προυσιώτισσας. Στο Μοναστήρι της Παναγίας σε δύσκολες μέρες του Έθνους μας λειτούργησε κρυφό σχολειό, πριν να λειτουργήσει το μουσείο των ελληνικών γραμμάτων της Ρούμελης
Κύριλλος Καστανοφύλλης, Ηγούμενος της Ιεράς Μονής της Παναγίας Προυσιώτισσας κατά τους χρόνους της Επανάστασης του 1821. Ήταν Σχολάρχης του κρυφού σχολείου Προυσού. Ο Κύριλλος ερχόταν τακτικά στο Βραχώρι συνεργαζόμενος με πατριώτες και αγωνιστές της περιοχής.
Ι. Μονή Βαρνάκοβας Φωκίδας. Στο διάστημα της Τουρκοκρατίας, ήταν το καταφύγιο όλων των διωκομένων ραγιάδων. Λειτούργησαν εδώ κρυφά σχολειά όπου καλόγεροι τη νύχτα, μάθαιναν τα Ελληνόπουλα τα λίγα γράμματα που ήξεραν κι’ αυτοί. Γι’ αυτό κάτω από την εκκλησία υπάρχουν τούνελ σε βάθος 5 μέτρων, για διαφυγή, την είσοδο των οποίων έχουν βρει οι αρχαιολόγοι
Ιτέα Φωκίδας. Στο νησάκι Άγιος Κωνσταντίνος, βρίσκεται το ομώνυμο εκκλησάκι, με μικρό καμπαναριό, δίπλα στο οποίο σύμφωνα με το “Χρονικό του Γαλαξιδίου”, υπήρχε κρυφό σχολειό & κρυφό νοσοκομείο κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας και με μαρτυρία ότι σε αυτό είχε καταφύγει ο κλεφταρματολός Γιάννης Βουνιχωριώτης πληγωμένος από μια συμπλοκή στα Κιούσκια Σαλώνων, όπου τελικά εξέπνευσε.
Ι. Μονή Παναγίας Σιγδίτσας Φωκίδας. Στο μοναστήρι αυτό σύμφωνα με την παράδοση υπήρχε στα χρόνια της Τουρκοκρατίας κρυφό σχολειό όπου δίδαξε ο καλόγερος, λόγιος του 18ου αιώνα Γεράσιμος Λύτσικας, δάσκαλος του Αγίου Κοσμά. Στη Σιγδίτσα ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός συνέχισε τις σπουδές του.
Αρτοτίνα Βαρδουσίων. Η Ανατολική πλευρά του Μοναστηριού κτίσμα του 1728 και Κρυφό Σχολειό στα χρόνια της Σκλαβιάς.
Ι. Μονή Μακαριώτισσας Θίσβης Βοιωτίας. Βόρεια της Δόμβραινας κάτω από τις κορυφογραμμές του Ελικώνα δεσπόζει το Μοναστήρι της Μακαριώτισσας που αποτέλεσε καθ΄ όλη την περίοδο της τουρκοκρατίας εστία μελέτης και διαφώτισης καθώς και κρυφό σχολειό.
Η Μονή Τσάτσαρη Τανάγρας Βοιωτίας είναι τρία χιλιόμετρα νότια του χωριού και έχει και κρυφό σχολείο.
Ι. Μονή Δαδίου Αμφίκλειας. Λειτούργησε κρυφό σχολειό
Ι. Μονή Αγάθωνος. Μετερίζι της Ορθοδοξίας και του Γένους, η Μονή Αγάθωνος πόνεσε πατρικά για την αμορφωσιά του Γένους κι αγωνίσθηκε για τον φωτισμό των παιδιών του Φθιωτικού λαού, με το κρυφό σχολειό που λειτούργησε.
Ι. Μονή του Οσίου Λουκά Λειβαδιάς. Το μοναστήρι είναι γνωστό ως «Η Αγία Σοφία της Ρούμελης» και χτίστηκε τον 10ο αιώνα μ.Χ. σύμφωνα με την βυζαντινή αρχιτεκτονική της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. Υπήρξε κέντρο γραμμάτων και τεχνών και κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας λειτουργούσε ως κρυφό σχολειό Αλίαρτος. Μονή της Ευαγγελίστριας. Χτίστηκε κατά τη διάρκεια της ακμής της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Την εποχή της Τουρκοκρατίας λειτουργούσε εντός της Μονής κρυφό σχολειό.
Αταλάνδη Φθιώτιδας Η κατακόμβη του Αγίου Αθανασίου, στο κέντρο της κωμόπολης. Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας ήταν κρυφό σχολειό. Στο βάθος της κατακόμβης υπάρχει η εκκλησία του Αγίου Αθανασίου.
Ελάτεια Φθιώτιδας Στο Μετόχι Σφάκας υπάρχει σπήλαιο σε 300 τετραγωνικά μέτρα έκταση και στο οποίο βρισκόταν το Κρυφό Σχολειό της περιοχής.
Άγιοι Θεόδωροι Δαφνουσίου Φθιώτιδας. Παλιά βυζαντινή εκκλησία που λειτουργούσε και ως “κρυφό σχολειό” στα χρόνια της ουρκοκρατίας.
Aγία Tριάδα Mεγάλης Kάψης Φθιώτιδας. Λειτουργούσε και ως κρυφό σχολειό.
Άγιος Ιωάννης Αράχωβας Παρνασσού. Κέντρο συνεδρίασης των Φιλικών και κρυφό σχολειό.
Λιβανάτες Λοκρίδας Φθιώτιδας. Στην εκκλησία των Αγίων Θεοδώρων, λειτούργησε κρυφό σχολειό την περίοδο της Τουρκοκρατίας.
Αναπαράσταση του “Κρυφoύ σχολείου” στην Ι. Μονή Πεντέλης. Στην Ι. Μονή Πεντέλης λειτούργησε κρυφό σχολειό από το 1578, όχι βέβαια σε όλες τις εποχές κρυφά. Δεν υπήρχε άλλο σχολείο στην περιοχή.
ΗΠΕΙΡΟΣ
Ι. Μονή Φιλανθρωπινών ή Σπανού (Κρυφό σχολειό). Την ηπειρωτική παράδοση για το “Κρυφό Σχολειό” ενισχύουν και οι δυο γωνιακές κρύπτες του καθολικού της Μονής. Χαρακτηριστικό της Μονής είναι οι τοιχογραφίες του Σόλωνα, Πλάτωνα, Θουκυδίδη, Αριστοτέλη, Πλούταρχου, Απολλώνιου και Χείλωνα μπαίνοντας αριστερά στη είσοδο στον πρόναο.
Ι. Μονή Στρατηγοπούλων (Ντίλιου), στο νησί των Ιωαννίνων. Το τοπωνύμιο “Κρυφὸ Σχολειό”, που διετηρήθηκε στο στόμα του λαού τονίζει τον απώτερο σχολικὸ βίο της Μονής όπου η διαμόρφωση στο εσωτερικὸ συνηγορεί για τη χρησιμοποίηση του χώρου για σχολικὴ εργασία.
Δραμεσιοί Δωδώνης. Στην περιοχή των Δραμεσιών αναφέρεται ότι λειτουργούσε έως και το 1913 το καλούμενο «Κρυφό σχολειό». Πρόκειται για ένα μικρό κτήριο αποτελούμενο από δύο δωμάτια, από τα οποία το ένα λειτουργούσε ως αίθουσα διδασκαλίας και το άλλο ως γραφείο του δασκάλου.
Ι. Μονή Προφήτη Ηλία στην Βίτσα. Παλιά ήταν ένα μεγάλο και σημαντικό μοναστήρι, που στα χρόνια της σκλαβιάς λειτούργησε ως κρυφό σχολειό.
Ι. Μονή Παναγίας Μολυβδοσκέπαστης Κονίτσης. Στα χρόνια της τουρκοκρατίας ήταν το κρυφό σχολειό της περιοχής.
Δήμος Ευρυμενών Ιωαννίνων. Ι. Μονή Μεταμόρφωσης του Σωτήρος. Ανεγέρθηκε το έτος 1568 και λειτουργούσε ως κρυφό σχολειό την περίοδο της Τουρκοκρατίας.
Ι. Μονή Αγίου Γεωργίου, Βουλγαρέλι Άρτας. Η μεγάλη φήμη της οφείλεται κυρίως στη σπουδαία και ανεκτίμητη εθνική της προσφορά, καθόσον στα δύσκολα χρόνια της τουρκοκρατίας λειτουργούσε κρυφό σχολειό & απετέλεσε το εθνικό, θρησκευτικό και πνευματικό κέντρο της περιοχής.
Κάτω Γραικικό Άρτας. Μοναστήρι “Χρυσοσπηλιώτισσας” Στις σπηλιές που βρίσκονται γύρω απ’ το μνημείο γινόταν κρυφό Σχολείο απ’ τους καλόγηρους σε όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας.
Ι. Μονή Παναγίας Ροβέλιστας Άρτας. Ως κρυφό σχολειό λειτούργησε η Ιερατική Σχολή που είχε δημιουργηθεί στο εσωτερικό της Μονής.
Ι. Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου Σελλάδων Άρτας. Ερευνητές αναφέρουν ότι ο Σκουφάς έμαθε τα πρώτα του γράμματα στο κρυφό σχολειό της Παναγίας από τον Κωνσταντίνο Γεροστάθη, γεγονός που μαρτυρεί και την ύπαρξη του κρυφού σχολειού. Το κρυφό σχολειό υπήρχε σκαμμένο κάτω από το μοναστήρι και η είσοδος του ήταν από πηγάδι που βρίσκονταν στο κέντρο της αυλής.
Άγιος Νικόλαος Κουκλιών στον Άνω Καλαμά Πωγωνίου. Σε μια πευκόφυτη πλαγιά βρίσκεται το μοναστήρι του Αγίου Νικολάου που σε μια υπόγεια αίθουσά του λειτουργούσε κρυφό σχολειό.
Ιερά Μονή Γηρομερίου. Κρύπτη σε απόμερο χώρο της Μονής, ειδικά κατασκευασμένη ώστε να δείχνει παλαιό ντουλάπι, η οποία κατά την παράδοση χρησίμευσε ως καταφύγιο μικρών μαθητών, την εποχή που λειτουργούσε το Κρυφό Σχολειό.
ΠΕΛΟΠΟΝΗΣΟΣ
Ι. Μονή Φιλοσόφου, Δημητσάνα. Η μονή είναι γνωστή σαν “Κρυφό Σχολειό” γιατί σύμφωνα με την παράδοση λειτουργούσε εκεί στα χρόνια της Τουρκοκρατίας κρυφό σχολείο που αργότερα εξελίχθηκε – στη Νέα Μονή – σε σημαντική ιερατική σχολή.
Ιερά Μονή Καλτεζών. Στα μαύρα χρόνια της σκλαβιάς η Μονή λειτούργησε ως κρυφό σχολείο, όπου τα παιδιά και οι μεγάλοι μάθαιναν να διαβάζουν το Ψαλτήρι και το Οκτάηχο.
Ι. Μονή Παναγίας Ζερμπίτσης. Άνωθεν του Νάρθηκα, στον δεύτερο όροφο του Ναού, με είσοδο απ’ έξω δυτικά, υπήρχε κρυφό σχολειό
Ι. Μονή Αγίων Αναργύρων Μονεμβασίας. Ήδη από τον 17ο αιώνα λειτουργεί συστηματικά σ᾿ αυτήν κρυφό σχολειό ως την απελευθέρωση.
Ιερός Nαός Αγίου Ιωάννη Θεολόγου Μολάων Μονεμβασίας. Η παράδοση θέλει το εξωκλήσι αυτό να αποτελεί βασικό πυρήνα για τη διατήρηση της ορθόδοξης πίστης στα δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας και φέρεται ότι λειτούργησε τότε ως κρυφό σχολειό .
Ασωπός Μονεμβασίας, στην Αγία Τριάδα Φοινικίου σε δασώδη έκταση το θρυλούμενο “κρυφό σχολειό”.
Στην Παναγία την Έλωνα λειτούργησε κρυφό σχολειό
Στο χωριὸ Βέργοια Λακωνίας υπάρχουν δυὸ σημεία, που ο λαὸς ονομάζει “Κρυφό Σχολειό”
Ιερά Μονή Αγίων Θεοδώρων Αροανίας. Η Μονή, αναδείχτηκε σε σπουδαίο πνευματικό κέντρο και μάλιστα, κατά τα χρόνια της τούρκικης τρομοκρατίας, διέθετε Κρυφό Σχολειό, το οποίο χρησίμευε και ως μυστική εκκλησία. Την περίοδο της Επανάστασης του 1821, το Μοναστήρι ήταν καταφύγιο για τους καταδιωκόμενους, όπως ο Θ. Κολοκοτρώνης, αλλά και νοσηλευτήριο για τους τραυματίες του πολέμου.
Ράφτη Γορτυνίας. Το ασκητήριο των Μεγίστων Ταξιαρχών, σφηνωμένο σε μία απόκρημνη πλαγιά. Ιδρύθηκε το 1697 και αποτέλεσε κρυφό σχολειό και καταφύγιο των Ραφτιωτών την περίοδο της Επανάστασης του 1821.
Ι. Μονή Γοργοεπηκόου Γουλάς Μαντινείας. Το Μοναστήρι έπαιξε σημαντικό ρόλο κατά την Επανάσταση του 1821 όταν, ο φλογερός πατριώτης, Ηγούμενος της Μονής, Γρ. Παπαγεωργίου, το μετέτρεψε σε λίκνο της Επανάστασης λειτουργώντας κρυφό σχολειό αλλά και φούρνο για τροφοδοσία των αγωνιστών με ψωμί!
Ιερά Μονή Χρυσοπηγής Δίβρης Ηλείας. Στο βορειοδυτικό τμήμα του Μοναστηριού στα χρόνια της Τουρκοκρατίας λειτουργούσε το Κρυφό Σχολειό
Αγιάννης Άστρος Κυνουρίας. Η εκκλησία του Αι-Γιάννη του Προδρόμου, ένα παμπάλαιο ιστορικό κτίσμα της Ορθοδοξίας. Κατά την τουρκοκρατία λειτούργησε και ως κρυφό σχολειό.
Ιερά Μονή Σεπετού Ηλείας. Στα δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας η Μονή αναδείχτηκε σε κέντρο ιστορικών αποφάσεων για τους σκλαβωμένους Έλληνες. Το κρυφό σχολειό, που λειτουργούσε ως το 1821 τροφοδότησε τον τόπο με πολλούς πατριώτες, γνωστούς και άξιους καπετάνιους της Επανάστασης.
I. Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου Μπούρα. Διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα, αποτελώντας σχολείο για τα παιδιά των Ελλήνων, κέντρο μύησης Φιλικών και ανεφοδιασμού των οπλαρχηγών, καταφύγιο των κυνηγημένων.
Στην Παναγία Καταφυγιώτισσα Δερβενίου Κορινθίας, λειτουργούσε κρυφό σχολειό.
Στην Παναγία του Βράχου ή Παναγία της Φανερωμένης στον Κάτω Ταρσό Φενεού. Αναφέρεται ότι εδώ λειτουργούσε κρυφό σχολειό.
Τοπόριστα Αρκαδίας. Η εκπαίδευση στα χρόνια της Τουρκοκρατίας στην Τοπόριστα ήταν ανύπαρκτη. Μόνο τα κρυφά σχολειά μετέδιδαν γνώσεις στους νέους που είχαν μέσα τους τη φλόγα της μάθησης. Όσοι το επιθυμούσαν ερχόντουσαν σε επαφή με τους παπάδες στα εξωκλήσια και με τους καλογήρους στα μοναστήρια, που μπορούσαν να τους προσφέρουν τις γνώσεις τους.
Ι. Μονή Κερνίτσσς (Κοίμηση της Θεοτόκου) Αρκαδίας. Από το 1680 και μετά, στο Μοναστήρι λειτούργησε Κρυφό Σχολειό· είχε κατώτερο σχολείο, μέση και ανώτερη Σχολή. Οι “σοφοί πατέρες” της Κερνίτσας δίδασκαν στα παιδιά, όχι μόνο γραφή και ανάγνωση, αλλά και τον πόθο για την ελευθερία. Το 1710, το Κρυφό Σχολειό μεταφέρθηκε στη Βυτίνα.
Άνω Δολοί Μάνης Μεσσηνίας. Ο μοναστηριακός Ναός του Αγίου Νικήτα, όπου λειτουργούσε κρυφό σχολείο
Φενεός Κορινθίας: Μοναστήρι Αγίου Γεωργίου. Το μοναστήρι έπαιξε σημαντικό ρόλο στα χρόνια της Οθωμανικής κυριαρχίας καθώς στο πατάρι της εκκλησίας λειτουργούσε κρυφό σχολειό, αλλά και κατά την Επανάσταση οι πατέρες της μονής θυσίασαν όλα τα υπάρχοντα τους για τον Αγώνα.
Τρίκαλα Κορινθίας, Μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου. Στο κρυφό σχολειό διακρίνεται και διατηρείται ακόμα ο πίνακας και τα σκαμπό των μαθητών.
Τολό Αργολίδας. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας οι κάτοικοι της περιοχής ζούσαν υπό καθεστώς τρομοκρατίας όπως μας θυμίζει και το Δασκαλείο που λειτουγούσε στο ομώνυμο νησί του κόλπου. Σε αυτό το «Κρυφό σχολείο» οι κάτοικοι προσπαθούσαν να μάθουν κρυφά στα παιδιά την γλώσσα και την ιστορία τους και να ανασυγκροτήσουν την εθνική τους συνείδηση.
Στη Δύμη Αχαϊας διασώζεται το σπήλαιο με το Κρυφό Σχολείο και το παλιό ναϋδριο.
Η Ιερά Μονή Αγίας Τριάδος Λειβαρτζίου Αχαϊας, ανηγέρθη το 1650. Επί τουρκοκρατίας παρείχε μεγάλες υπηρεσίες στο Έθνος, ως κρυφό σχολειό και με μεγάλη Βιβλιοθήκη.
Στη Φτέρη Αιγίου υπάρχει ο Ναός του Αγίου Νικολάου. Ο παλιός Ναός είχε ανεγερθεί σε βράχο και κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας λειτουργούσε ως κρυφό σχολειό.
Η Αγία Τριάδα Βουρών Αιγιαλείας είχε κρυφό σχολειό που χρησίμευε και ως μυστική εκκλησία.
Στεφάνιο Κορινθίας. Ιερά Μονή Αγίου Δημητρίου. Όπως ισχυρίζεται η παράδοση, υπήρξε το Κρυφό Σχολειό στα χρόνια της Τουρκοκρατίας
Στη Δήμαινα Επιδαύρου βρίσκεται η Ι. Μονή Παμμεγίστων Ταξιαρχών του 15ου αι. Η Μονή πρόσφερε πολλά στη περιοχή κατά την Τουρκοκρατία με το κρυφό σχολείο που λειτουργούσε σ’ αυτή.
Άργος, Κεφαλάρι. Ο παλιός ναός είναι γνωστός ως «Παναγία η Κεφαλαριώτισσα». Την εκκλησία την χρησιμοποιούσαν ως καταφύγιο και κρυφό σχολειό τα χρόνια της σκλαβιάς.
Ασκητήριο Άγιος Ιωάννης στα Βέρια του Πάρνωνα. Οι ντόπιοι τ’ ονομάζουν και “Κρυφό Σχολειό” Με προσοχή και σκύβοντας μπαίνεις σε έναν χώρο που μόλις χωρά έναν παπά και 6-7 παιδιά. Σα να ακούς τον παπά να νουθετεί και να διδάσκει τις μικρές ψυχές των παιδιών και «βλέπεις» να γίνονται ένα άνθρωποι και Άγιοι σε τούτον τον «πνευματικό μπαρουτόμυλο» του Μοριά.
ΘΕΣΣΑΛΙΑ
Μοναστήρι Τιμίου Σταυρού Δολιανά Τρικάλων. Λειτουργούσε κρυφό σχολειό.
Περιοχή Καρδίτσας. “Kρυφά σχολειά” λειτούργησαν στα μοναστήρια: Της Κορώνας, της Ρεντίνας, της Πέτρας Καταφυγίου, της Πελεκητής στην Καρύτσα, της Σπηλιάς στα Κουμπουριανά, Στο διάβα του χρόνου οι ιερές αυτές Μονές αποτέλεσαν προπύργια αντίστασης κατά των Τούρκων γι’ αυτό και πολλές από αυτές καταστράφηκαν.
Ι. Μονή Πέτρας Καταφυγίου Θεσσαλίας. Ο δεύτερος όροφος του Ναού, επάνω από το Νάρθηκα διαιρείται σε δύο μέρη. Το ένα μέρος, κατά την παράδοση, λειτουργούσε ως κρυφό σχολείο, ενώ το άλλο μέρος είναι διαμορφωμένο σε παρεκκλήσιο.
Ι. Μονή της Κρυεράς Πηγής ή Ι. Μονή Κορώνας. Η προσφορά της Κορώνας στο Έθνος και την Ορθοδοξία είναι πολύ σημαντική. Ιδιαίτερα στα χρόνια της Τουρκοκρατίας το Μοναστήρι έπαιξε σπουδαίο ρόλο στη διατήρηση της εθνικής μας ταυτότητας ως Ελλήνων και Χριστιανών Ορθοδόξων. Σε περιόδους έντονων τουρκικών πιέσεων λειτούργησε εκεί Κρυφό Σχολειό.
Ι. Μονή Σπηλιάς Κουμπουριανών Αθαμανίας. Η Μονή της Σπηλιάς εκείνα τα χρόνια της Τουρκοκρατίας αποτελούσε ένα από τα κρυφά σχολεία της περιοχής. Εδώ προσκύνησαν και φιλοξενήθηκαν πολλοί αρματολοί και καπεταναίοι. Ο Γεώργιος Καραϊσκάκης αναπαυόταν συχνά στο Μοναστήρι της Σπηλιάς.
Ι. Μονή Παναγίας Πελεκητής στην Καρύτσα. Η Μονή μοιάζει με φρούριο. Με μια στενή ξύλινη σκάλα, κατεβαίνουμε στο μαγεριό. Παραμέσα υπάρχει ένα απόμερο κελί, όπου κατά την τουρκοκρατία λειτουργούσε κρυφό σχολειό και από κει μια μυστική καταπακτή, η οποία ήταν η έξοδος κινδύνου.
Στην Ι. Μονή Αγίας Τριάδας στη Φυλακτή Καρδίτσας λειτούργησε κρυφό σχολειό.
Νεραϊδοχώρι Ασπροποτάμου. Η πέτρινη εκκλησία της Αγίας Παρασκευής αποτελούσε το κρησφύγετο των ανταρτών στην κατοχή, ενώ επί τουρκοκρατίας στον κούφιο τρούλο της λειτουργούσε κρυφό σχολειό.
Το εξωκκλήσι του Αγίου Παντελεήμονα, όπως αναφέρεται σε πέτρινη εντοιχισμένη επιγραφή κτίστηκε το 1648 και ήταν σύμφωνα με την παράδοση ορθογώνιο. Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας ήταν κρυφό σχολειό και έκαναν το δάσκαλο οι καλόγηροι που έμεναν εκεί. Ως καλόγηροι (δάσκαλοι) αναφέρονται ο Αμβρόσιος, ο Χάριτος και ο Αρέστος.
Τσαγκαράδα Πηλίου, “Κρυφό σχολειό” της Φακίστρας.To “Κρυφό σχολειό” της Φακίστρας, ήταν δίπλα στη σπηλιά που φιλοξενεί το εκκλησάκι της Παναγίας της Μεγαλομάτας. Σύμφωνα με τον τοπικό θρύλο, ένας καλόγερος ασκήτευε στη σπηλιά της Μεγαλομάτας από το 1668, έχοντας για συντροφιά την εικόνα της Παναγίας και τα παιδιά που έρχονταν από την Τσαγκαράδα για να μάθουν γράμματα.
Μακρυνίτσα Πηλίου. Στον περίβολο της εκκλησίας της Παναγίας βρίσκεται το συγκρότημα «Δεσποτικό» και το “κρυφό σχολειό”.
Άγιος Λαυρέντιος Πηλίου. Λειτουργούσε κρυφό σχολειό στο καθολικό της Μονής.
Ζαγορά Πηλίου. Το “Κρυφό Σχολειό” του Ρήγα Φεραίου.
Σκοτούσα δήμου Πολυδάμαντος Λαρίσης. Ημιυπόγεια εκκλησία αφιερωμένη στην Υπαπαντή της Παναγίας. Στην Τουρκοκρατία λειτουργούσε και ως κρυφό σχολείο.
Ο όσιος Συμεών ο Μονοχίτων και Ανυπόδητος (+1594), γεννήθηκε στο χωριό Βαθύρεμα Αγιάς από πατέρα Ιερέα, τον παπά Ανδρέα, δάσκαλο του κρυφού σχολειού.
Στην Ι. Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου Άνω Ξενιάς λειτουργούσε κρυφό σχολειό.
Αγία Τριάδα Λιβαδίου Ελασσόνας. Είναι ένα από τα αρχαιότερα και πιο ονομαστά μοναστήρια της Θεσσαλίας. Έχοντας μεγάλη ιστορία και σημαντικότατη προσφορά στον τόπο, αποτέλεσε ορμητήριο των Κλεφτών και Αρματολών του Ολύμπου και ταυτόχρονα λειτουργούσε σ’ αυτό Κρυφό Σχολειό.
Αγία Τριάδα Γιαννωτών, Τσαρίτσανη Ελασσόνας. Κατά την παράδοση στο Κρυφό Σχολειό της Αγίας Τριάδας έμαθε τα πρώτα γράμματα ο περίφημος αγωνιστής και αρματολός Νικοτσάρας.
Ι. Μονή Αγίας Τριάδας Σπαρμού. Χτισμένο στους πρόποδες του Ολύμπου βρίσκεται το μοναστήρι της Αγίας Τριάδας γνωστό και ως «Παλαιομονάστηρο». Κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας λειτούργησε ως κρυφό σχολειό και διατηρούσε πλούσια βιβλιοθήκη.
Πύθιο Ολύμπου. Δίπλα στην εκκλησία της Παναγίας της Θεοτόκου σώζεται το κτίσμα που στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ήταν το κρυφό σχολειό της περιοχής.
Η Ιερά Μονή Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω. Στην Μονή επί τουρκοκρατίας λειτουργούσε και κρυφό σχολείο. Σχολικό εγχειρίδιο της εποχής σώζεται στο σκευοφυλάκιο της Μονής.
Ι. Πατριαρχική Μονή Κλιμάδων Καρυάς Ολύμπου. Αποτελούσε το μοναστήρι του Ολύμπου, είχε σπουδαία βιβλιοθήκη και στο Ναίδριον της Αγίας Τριάδας λειτουργούσε το κρυφό σχολείο, όπου μάθαιναν γράμματα τα ελληνόπουλα. «Ώσπερ σελήνη λάμπει τη Οικουμένη ούτως εξέλαμψε εν τοις γράμμασι η μονή Κλιμάδων» μας πληροφορεί κάποιος πάπυρος.
ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ
Βασιλικά Θεσσαλονίκης. Στο μοναστήρι της Αγίας Αναστασίας της Φαρμακολύτριας, μνημείο του 16ου αιώνα, κατά την Τουρκοκρατία λειτουργούσε κρυφό σχολείο.
Στο Ναό της Αγίας Παρασκευής στη Σιάτιστα λειτουργούσε, σε κάποια δύσκολα χρόνια της τουρκοκρατίας κρυφό σχολειό, όπως διηγείται ο γερο παπά-Νικόλας.
Καστοριά. Ο ιστορικός της Καστοριάς Π. Τσαμίσης διασώζει ονόματα δασκάλων της εποχής, στα μέσα του 17ου αι. καθώς και τις θέσεις των πρώτων σχολείων ‘’του νάρθηκα’’ στη Μονή Μαυριώτισσας, στο ασκηταριό της Αγίας Άννας μέσα στον Ναό του Αγ. Στεφάνου, στον Αγ. Γεώργιο Βουνού και στον Αγ. Γεώργιο Μουζεβίκη, όπου λειτουργούσε μοναστήρι. Ειδικά ο τελευταίος χώρος σώζεται σήμερα και αποτελεί ένα μικρό κτίσμα πλαγιονάρθηκα (6 Χ 7,5 μ.) διαμορφωμένο σαν σχολική αίθουσα με ένα μικρό ξύλινο πατάρι, όπου διέμενε ο δάσκαλος.
Η Ιερά Μονή Γενεθλίου της Θεοτόκου Παναγίας Κλεισούρας Καστοριάς. Επί Οθωμανοκρατίας στη Μονή λειτουργούσε κρυφό σχολειό. Την περίοδο του Μακεδονικού αγώνος το κρυφό σχολειό υπήρξε καταφύγιο των Μακεδονομάχων
Πιέρια Όρη. Εκκλησία Αγίου Δημητρίου. 1ος Παλαιοχριστιανικός Ναός στην Ελλάδα και 3ος στον Κόσμο. Νότια του Ναού υπάρχει ένας θολωτός τάφος αρκετά μεγάλος σε διαστάσεις (3μ Χ 2μ Χ 3μ) όπου “λειτουργούσε” σαν κρυφό σχολειό επί τουρκοκρατίας! Διακρίνεται Η είσοδος & Το εσωτερικό του τάφου.
Σπήλαιο Γρεβενών. Στην εκκλησία της Ιεράς Μονής Κοιμήσεως της Θεοτόκου, λειτουργούσε κρυφό σχολείο.
Ι. Μονή Παναγίας Σπηλιώτισσας Γρεβενών. Στο μοναστήρι λειτούργησε κρυφό σχολειό (1730), σχολαρχείο,γηροκομείο και θεραπευτήριο σωματικών και ψυχικών νοσημάτων
Το Μοναστήρι της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος βρίσκεται στο Δασοχώρι του Δήμου Δεσκάτης στο Νομό Γρεβενών. Χρονολογείται πριν από το 1797 και κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας λειτούργησε ως κρυφό σχολειό.
Σμίξη Γρεβενών. Επί Τουρκοκρατίας οι Σμιξιώτες λειτούργησαν κρυφό σχολείο στον Αγ. Αθανάσιο, όπου από την άνοιξη ως το φθινόπωρο τα Σμιξιωτόπουλα μάθαιναν γραφή και ανάγνωση από τον παπαδάσκαλο.
Αβδέλλα Γρεβενών. Μέσα στο δάσος της Αβδέλλας βρίσκεται η εκκλησία της Αγ. Τριάδας, εκεί που κατά την παράδοση ήταν το κρυφό σχολειό.
Ι. Μονή Αγίας Τριάδας στο Βυθό Κοζάνης. Η προσφορά του Μοναστηριού στους αγώνες και στην υπόθεση της παιδείας του έθνους υπήρξε πλούσια, γιατί σε όλη την περίοδο της μακραίωνης σκλαβιάς θέρμαινε τις ελπίδες και τα εθνικά όνειρα του Γένους. Διέθετε 50 κελιά και λειτουργούσε κρυφό σχολείο.
Πύργοι Κοζάνης. Ο Ναός του Αγίου Δημητρίου κατά την παράδοση επί τουρκοκρατίας λειτούργησε ως το “κρυφό σχολειό” της Κατράνιτσας.
Μονή Αγίου Ιλαρίωνα Έδεσσας, στο χωριό Πρόμαχοι. Η Μονή διέθετε 40 κελιά με 170 μοναχούς ενώ στους χώρους της λειτουργούσε και κρυφό σχολειό.
Άγιος Δημήτριος Παρορείου Φλώρινας. Σημαντικό είναι ότι ο Ναός χρησιμοποιήθηκε και ως κρυφό σχολείο.
ΝΗΣΙΑ
Στη μικρή νήσο Ίο, στην παραλία του λιμανιού, υπάρχει υπόλειμμα υπόγειας στοάς με το όνομα «Κρυφὸ Σχολειό». Οι χωρικοὶ ονομάζουν έτσι λείψανο τείχους, που σώζεται και δημιουργεί βαθιά κοιλότητα σαν σπήλαιο. Πολλές τοπικὲς παραδόσεις συνοδεύουν αυτό το τοπωνύμιο.
Βαθύ Καλύμνου. Εδώ στις σπηλιές του βράχου, λίγο πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας στο ναυδρίου του Αγ. Παντελεήμονα λειτουργούσε την περίοδο της τουρκοκρατίας το κρυφό σχολειο της Καλύμνου. Το 1780 το ίδρυσε ο Ιερομόναχος Γεράσιμος Γερασίμου, έως τότε καθηγητής της Ανωτέρας Σχολής της Σύμης. Ονομάζεται και σήμερα «Δασκαλειό».
Καλονή Λέσβου. Ι. Μονή Λειμώνος. Λίγα χρόνια μετά την ίδρυση της Μονής ιδρύθηκε η περίφημη Λειμωνιάδα Σχολή, το κρυφό σχολειό της εποχής όπου δίδαξαν μεγάλοι δάσκαλοι όπως ο Παχώμιος Ρουσάνος.
Ι. Μονή Μυρσινιώτισσας. Τιμάται στο όνομα της Παναγιάς. Λειτούργησε και εδώ κρυφό σχολειό.
Χίος. Ο Ταξιάρχης του Κοντού στο Πυργί παραδίδεται ότι λειτούργησε σαν κρυφό σχολειό.
Κύθνος. Ι. Μονή της Παναγίας του Νίκους. Στο υπόγειο της Μονής λειτουργούσε κρυφό σχολείο.
Σάμος, Μαραθόκαμπος. Τα μοναστήρια του Αγίου Γεωργίου Δρακαίων & της Αγίας Τριάδας, χρησιμοποιούνταν σαν «κρυφά σχολειά» στα χρόνια της δουλείας.
Νάξος. Το φημισμένο μοναστήρι του Αγίου Ελευθερίου στο Σαγκρί λειτούργησε και σαν κρυφό σχολειό. Η εκκλησία της Αγίας Κυριακής πρέπει να χρησιμοποιούνταν σαν κρυφό σχολείο κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας.
Άνδρος. Ιερά Μονή Αγίου Νικολάου. Η Ιερά Μονή υπήρξε παράρτημα της Φιλικής Εταιρίας των Κυκλάδων και εξαιτίας της απόκρυφης τοποθεσίας λειτουργούσε εντός της τυπογραφείο, βιβλιοδετείο και κρυφό σχολείο. Προσωπικότητες τις Ελληνικής Επανάστασης συνδέονται με την ζωή της, όπως ο μοναχός Σαμουήλ που ανατινάχτηκε στο Κούγκι εκάρη στην Ιερά Μονή. Υπάρχει μαρτυρία ότι η Αγία Φιλοθέη η Αθηναία ενισχύθηκε οικονομικά από τους Πατέρες της Ιεράς Μονής στο σημαντικό φιλανθρωπικό και ιεραποστολικό έργο της.
Κρήτη. Κουσές Ηρακλείου. Σύμφωνα με την παράδοση στον Κουσέ λειτούργησε Κρυφό Σχολείο, με δάσκαλο κάποιον Σπάγο. Το όνομά του δόθηκε στη συνοικία Σπαγουλιανά.
Θραψανά Κρήτης, Παναγία Πηγαδιώτισσα. Στην εκκλησία της Παναγίας της Πηγαδιώτισσας κατά την Τουρκοκρατία ζούσε κάποιος ιερομόναχος που λέγεται ότι ίδρυσε το πρώτο κρυφό σχολειό της περιοχής. Σε ένα κελί μαζεύονταν οι μαθητές και μάθαιναν στοιχειώδη γραφή και ανάγνωση από το ψαλτήρι. Επειδή δεν είχαν, όμως, τετράδιο και μολύβι, πήγαιναν στα ποτάμια που πέταγαν συνήθως ψόφια ζώα, έπαιρναν τη σπάλα και πάνω της έγραφαν με ένα χαλίκι. Τη μακάβρια αυτή εφευρετικότητα των μικρών μαθητών την εξιστορούσε στους παλιότερους ο Νιριανομιχάλης, που ήταν μαθητής την εποχή εκείνη.
Ι. Μονή Φανερωμένης Λασιθίου Κρήτης. Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας στη Μονή λειτούργησε το πρώτο “κρυφό σχολειό” της Κρήτης το οποίο σώζεται ως τις μέρες μας. Στο Μοναστήρι της Φανερωμένης, κάτω από το μελιχρό φως του λυχναριού, τα ελληνόπουλα μάθαιναν μαζί με τα εκκλησιαστικά γράμματα και για τον Μέγα Αλέξανδρο, τον μαρμαρωμένο βασιλιά και την αρχαία δόξα του ελληνισμού.
Ι. Μονή Καρδαμούτσας Κρήτης. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες
στο μοναστήρι λειτουργούσε κρυφό σχολείο. Οι μοναχοί της Καρδαμούτσας ήσαν μορφωμένοι & η Μονή αποτελούσε την «πνευματική εστία» της περιοχής. Απόφοιτοι αυτού του κρυφού σχολειού μάθαιναν γράμματα στα παιδιά της περιοχής, έως τα τέλη του 19ου αι.
Μαρτυρία «Μια εμπειρία, η οποία αφορά τον παππού μου. Καταγόταν από ένα μικρό ορεινό χωριό απομονωμένο αιώνες από τον υπόλοιπο κόσμο, ήταν παπάς και πέθανε σε πολύ μεγάλη ηλικία το 1952. Θα πρέπει να είχε γεννηθεί γύρω στο 1860. Ήξερε να γράφει και να διαβάζει άνετα. Φυσικά δεν είχε φοιτήσει σε κανονικό σχολείο, γιατί οι Τούρκοι επέτρεψαν μεν την ίδρυσή τους μόλις το 1858, αλλά η οργάνωση, ευρύτερη διάδοση και λειτουργία των βράδυνε αισθητά, και πραγματοποιήθηκε σταδιακά μετά το 1874. Στο χωριό του παππού ιδρύθηκε σχολείο το 1903. Όταν τον ρώτησα πού έμαθε να γράφει και να διαβάζει αι σε ποιο σχολείο εφοίτησε, μου απάντησε ότι πήγαινε στο “Κρυφό Σχολειό” της Καρδαμούτσας». Επιστολή του συγγραφέως Γιώργου Πρατσίνη στο περιοδικό «Εκπαιδευτικοί Προσανατολισμοί», Φθινόπωρο 1995.
Ιερά Μονή Αρετίου, στην οποία λειτούργησαν τα “Κρυφά Σχολειά” επί Τουρκοκρατίας και τα πρώτα “επίσημα σχολεία” μετά τη «Σύμβαση της Χαλέπας».
Μεσελέροι Ιεράπετρας Κρήτης. Στην κάτω Πρίνα, τοποθεσία των Μεσελέρων, σώζεται το κρυφό σχολείο, δίπλα στην Βυζαντινή εκκλησία του Αγίου Γεωργίου. Διακρίνονται και σήμερα οι πέτρινες θήκες των βιβλίων.
Στην Ι. Σταυροπηγιακή Μονή Αγίας Τριάδος Τζαγκαρόλων Κρήτης λειτούργησε κρυφό σχολειό.
Χαμαλεύρι Χανίων. Το κρυφό σχολειό – εκκλησία του Αγίου Γεωργίου
I. Μονή Τοπλού ή Μονή της Παναγίας Ακρωτηριανής. Το μοναστήρι στην τουρκοκρατία ήταν καταφύγιο για τους επαναστάτες ενώ παράλληλα ήταν και “κρυφό σχολειό”. Στην Γερμανική κατοχή στη Μονή λειτουργούσε μυστικός ασύρματος.
Ιερά Μονή Κρεμαστών Λασιθίου. Η Μονή είναι αφιερωμένη στους Ταξιάρχες Μιχαήλ και Γαβριήλ, έχει προσφέρει πολλά στην τοπική κοινωνία, ιδίως τα χρόνια της Οθωμανικής Κυριαρχίας οπότε και λειτούργησε εκεί κρυφό σχολειό. Η Ιερά Μονή Κρεμαστών υπήρξε ορμητήριο των Κρητών επαναστατών.
Ι. Moνή Διοσκουρίου Μυλοποτάμου Συχνά στη Μονή λειτουργούσε κρυφό σχολείο για τα παιδιά της περιοχής. Οι οπλαρχηγοί του Μυλοποτάμου χρησιμοποιούσαν τη Μονή ως αποθήκη πυρομαχικών και τροφίμων.
Μαρτυρία «Στον Άγιο Ιωάννη Μυλοποτάμου έζησε κι έδρασε κατά την πρώτη 50ετία της τουρκικής κατάκτησης του νησιού (17ος αιών) ένας ανώτερος αξιωματικός των γενιτσάρων ο Χουσεΐν Μπέης, που ήλθε κι εγκαταστάθηκε εδώ από την Κωνσταντινούπολη. Ο Τούρκος αυτός άρχοντας ήταν ελληνικής καταγωγής και κρυπτοχριστιανός. Παντρεύτηκε μια Ελληνίδα σκλάβα του, την οποία εξαγόρασε αντί 100 παράδων. Ο γιος του Μουσταφά Χατζη-Χασάν Ογλού διδάχθηκε τα ελληνικά γράμματα από τους μοναχούς της Μονής Δισκουρίου Μυλοποτάμου. Δεν μπορεί, φαντάζομαι, να ισχυρισθεί κανείς ότι ένα τουρκόπουλο θα πήγαινε φανερά σ’ ένα ελεύθερο και δημόσιο ελληνικό σχολείο, για να μάθει ελληνικά γράμματα! Πώς θα το ανέχονταν οι Τούρκοι κάτι τέτοιο;» (Γιάννη Χριστάκη: Το Κρυφό Σχολειό δε θάβεται, περιοδ. Εκπαιδευτικοί Προσανατολισμοί, Φθινόπωρο 1995).
Νεάπολη Λασιθίου Κρήτης. Σημείο χριστιανικής και ιστορικής αναφοράς αποτελεί ο χώρος που βρισκόταν η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, όπου λειτουργούσε οργανωμένο κρυφό σχολειό.
Άγιος Αντώνιος στη Μακρυλιά. Στο βόρειο μέρος της Μονής υπάρχει μεγάλη σκήτη. Σ’ αυτή τη σκήτη επί Τουρκοκρατίας λειτουργούσε κρυφό σχολειό.
Εμπρόσνερο Χανίων. Σε μια σπηλιά είναι χτισμένος ο Άγιος Αντώνιος, παλιά εκκλησία, στο υπόγειο της οποίας ήταν το κρυφό σχολειό της περιοχής κατά την Τουρκοκρατία. Στη σπηλιά που χρησιμοποιούνταν για κρυφό σχολειό υπάρχουν παλιές βυζαντινές εικόνες.
Tήνος, Ι. Μονή Κεχροβουνίου. Εδώ είναι το εκκλησάκι της Αγίας Τριάδας, όπου λειτουργούσε κάποτε το Κρυφό Σχολειό, που έκτος από την μόρφωση είχε και ως σκοπό την σίτιση σε καιρούς δύσκολους όπως της προεπαναστατικής περιόδου και της Ιταλικής κατοχής. Η Μονή είναι χτισμένη σε μορφή κάστρου με τάφρο.
Σκιάθος. Ι. Μονή Αγίου Ιωάννη Κρυφού. Το μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη ή Κρυφό, όπως αλλιώς είναι γνωστό. Λέγεται ΄΄Κρυφό΄΄ γιατί επί Τουρκοκρατίας λειτουργούσε στη Μονή κρυφό σχολειό.
Ι. Μονή Οσίου Δαβίδ Ευβοίας. Στο υπόγειο εκκλησάκι των Αγίων Αναργύρων στην Ν.Α. πτέρυγα των κελιών λειτουργούσε κρυφό σχολειό.
Μητάτα Κυθήρων. Κάτω από το Ναό του Αγίου Γεωργίου ακριβώς βρίσκεται ένα μικρό εκκλησάκι που λειτουργούσε το κρυφό σχολειό.
Ιπποκράτειο Λύκειο Κω. Στην ιστοσελίδα του σχολείου διαβάζουμε: «Ο πόθος για λευτεριά και μόρφωση έμενε άσβεστος. Ο παπάς της πόλης και του χωριού, το ψαλτήρι και το οκτωήχι υπήρξαν για πολλά χρόνια οι φορείς της γνώσης για τα σκλαβωμένα ελληνόπουλα. Ήταν η εποχή του κρυφού σχολείου στην Κω»
Η Αγία παρθενομάρτυς Ελένη, νεομάρτυς καταγόταν από την Σινώπη του Πόντου. Ήταν κόρη της ευσεβούς οικογένειας Μπεκιάρη. Οι γονείς της την ανέθρεψαν με φόβο Θεού. Στην ανατροφή της επέδρασε και ο θείος της, αδελφός του πατέρα της, που δίδασκε σε ελληνικό κρυφό σχολειό της Σινώπης.
Από όσα παραπάνω εκθέσαμε προκύπτουν τα ακόλουθα συμπεράσματα: 1.Τα κοινά σχολειά τα κρατούσαν ανεπίσημα μοναχοί είτε στα φανερά είτε στα κρυφά, όπου οι συνθήκες δεν ήταν ευνοϊκές. Αυτά ήταν τα «Κρυφά Σχολειά» της περιόδου της δουλείας.
2. Οι μοναχοί δεν ήταν μόνο δάσκαλοι στα χρόνια της Τουρκοκρατίας αλλά και ο σύνδεσμος των Κρυπτοχριστιανών με την εκκλησία.
3. Υπάρχουν πλούσια τοπική παράδοση και πολλές μαρτυρίες τοπωνυμικές και αρχαιολογικές για τα «Κρυφά Σχολειά». 4. Η άρνηση του «Κρυφού Σχολειού» δεν βασίζεται σε τεκμήρια, αλλά σε εικασίες.
5. Η Εκκλησία γενικά είχε στα χέρια της την παιδεία, και την επίσημη και την ανεπίσημη. Στα μοναστήρια βρήκε καταφύγιο ο Ελληνισμός στα χρόνια της σκλαβιάς. Λόγοι σεβασμού της ιστορικής αλήθειας, αλλά και της φιλολογικής δεοντολογίας επιβάλλουν, για όλα αυτά, σε συλλογικά έργα, όπως η «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους» να αποφεύγουν τους ατεκμηρίωτους δογματισμούς και να παραθέτουν όλες τις απόψεις.
Τα κρυφά σχολειά, μέσα στις εκκλησιές και τα μοναστήρια διέσωζαν και συντηρούσαν το θρησκευτικό φρόνημα των Ελλήνων. Ταυτόχρονα όμως διέσωζαν και την ελληνική γλώσσα, αφού σ’ αυτήν την γλώσσα γίνονταν τα μαθήματα και τα παιδιά αυτήν μάθαιναν να διαβάζουν και να γράφουν. Έτσι οι Έλληνες μαθητές των κρυφών σχολειών μπορούσαν να διαμορφώσουν την ελληνική τους αυτοσυνειδησία, διότι αντιλαμβάνονταν πλέον ότι ανήκουν στο «γένος των Ελλήνων» ή «Γραικών». Άλλωστε, εκεί μάθαιναν ξεκάθαρα από τους δασκάλους τους ότι και «η εκκλησία μας είναι ελληνική και τογένος μας είναι ελληνικόν», όπως δίδασκε και ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός στους παντελώς αγράμματους ακροατές του. Έτσι «το κρυφό σχολειό βοήθησε στην διάσωση της ελληνικής γλώσσας και της εθνικής ταυτότητας, στη διάσωση του Έθνους του Ελληνικού».
25η Μαρτίου 2012
{gallery}fotos/foto_ethnikes_giortes/25-mar-2012{/gallery}